Σήμερα, 16 Νοεμβρίου, γιορτάζουν τα ελληνικά τελωνεία καθώς ο Άγιος Ματθαίος είναι ο προστάτης της Τελωνειακής Υπηρεσίας της χώρας μας.
Αποτελεί την παλαιότερη πολιτική υπηρεσία της Ελλάδας μετά τη διεθνή αναγνώριση του νεοελληνικού κράτους το 1830, και υπήρξε κομβικής σημασίας για τη διασφάλιση των πρώτων κρατικών εσόδων. Για πολλές δεκαετίες η χώρα στηριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στις τελωνειακές εισπράξεις για να χρηματοδοτήσει τον κρατικό προϋπολογισμό.
Φτάνοντας στη Σύρο το πρώτο πράγμα που αντικρίζει ο επισκέπτης απέναντι από την προβλήτα του λιμανιού είναι το Τελωνείο της Σύρου που είναι χτισμένο δίπλα στη θάλασσα. Πρόκειται για ένα μνημειώδες διώροφο μαρμάρινο κτίριο που σχεδίασε ο Αλέξανδρος Γεωργαντάς το 1860, το οποίο ξεχωρίζει για την ιδιαίτερη αισθητική του. Η μορφολογία του κτιρίου θυμίζει οικοδομές του Σταμάτιου Κλεάνθη (συντάκτη του πρώτου πολεοδομικού σχεδίου της Αθήνας, σε συνεργασία με τον Βαυαρό Ed. Schaubert) για λογαριασμό της Δούκισσας της Πλακεντίας στην Πεντέλη, στις οποίες επιστατούσε ο Α.Γεωργαντάς.
Στο βιβλίο “Ερμούπολη: η δημιουργία μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19ου αιώνα” των Ιωάννου Τραυλού και Αγγελικής Κόκκου διαβάζουμε στο σχετικό απόσπασμα:
“Δεν είναι το πρώτο τελωνείο της Ερμούπολης· αρχικά υπήρχε ένα μικρό κτίσμα στην παραλία του λιμανιού, κοντά στην κεντρική πλατεία, όπως αποτυπώνεται σε παλιό τοπογραφικό σχέδιο της παραλίας της Ερμούπολης, της 23 Μάιου 1841, που φέρνει την υπογραφή του ανθυπολοχαγού του Μηχανικού Β. Νικολαΐδη, το Τελωνείο σημειώνεται στην παραλία, λίγο πριν από την οδό Ερμού, τη σημερινή δηλαδή οδό Ελ. Βενιζέλου (βλ. Γ.Α.Κ., Υπουργείο Εσωτερικών, Σχέδιο πόλεως, νομός Κυκλάδων, Ερμούπολις, φ. 2, Αύγουστος 1861).
“Οι πρώτες ενέργειες για την ανέγερση του Τελωνείου χρονολογούνται από τα τέλη του 1856. Με την ισοπέδωση του «νησιδίου του Αγ. Νικολάου» και με άλλες σχετικές εργασίες στην προκυμαία, δημιουργήθηκε κατάλληλος χώρος για την οικοδομή του Τελωνείου και άλλων κτιρίων. Ταυτόχρονα αποφασίστηκε η κατεδάφιση του καφενείου στο Νησάκι, για να «επεκταθή και εις το μέρος αυτό ο Κερδώος Έρμης. Η Frederica Bremer, που επισκέφτηκε την Ερμούπολη τον Ιούλιο του 1860, περιγράφει ένα μαρμάρινο κτίριο για τα εμπορεύματα δίπλα στο λιμάνι, που χτιζόταν ακόμη τότε. Ύστερα από ένα χρόνο, το καλοκαίρι του 1861, η οικοδομή είχε ολοκληρωθεί. Η μεταφορά, πάντως, των γραφείων από το παλιό στο νέο κτίριο έγινε στα 1865, για να συμπληρωθεί προηγουμένως ή διαμόρφωση του χώρου και η διαπλάτυνση του δρόμου προς το νέο Τελωνείο.
“Εξωτερικά το Τελωνείο, εκτός από ορισμένες μικρές αλλοιώσεις, διατηρεί την αρχική μορφή. Μόνο που δεν είναι πλέον στο «χείλος της προκυμαίας», γιατί μια μεγάλη πλατεία δημιουργήθηκε εκεί μπροστά τα νεώτερα χρόνια. Είναι χτισμένο συνέχεια με τις Αποθήκες της Διαμετακομίσεως, στη νότια πλευρά σχηματίζει μαζί τους αμβλεία γωνία. Η μόνη αρχιτεκτονική σύνδεση ανάμεσα στα δύο κτίρια είναι το γείσο και το γεγονός ότι ο πρώτος όροφος των Αποθηκών ακολουθεί πιστά την αρχιτεκτονική του Τελωνείου.”
Όπως αναφέρεται επίσης στο επετειακό βιβλίο για τα 165 χρόνια από τη θεμελίωση του Τελωνείου “Η Σύρα και το Τελωνείο της Ερμούπολης” του Δημήτριου Χάλαρη, πριν οριστικοποιηθεί η χρήση του ως Τελωνείο και μετά την πτώση της βιομηχανικής και εμπορικής ζωής στο λιμάνι της Ερμούπολης, πολλοί προσπάθησαν στην πάροδο του χρόνου (1933 – 1964) να εκμεταλλευτούν το κτίριο για την εγκατάσταση, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία, του νομοκτηνιάτρου Κυκλάδων, δημοσίων υπηρεσιών, της Σχολής Χωροφυλακής και Διοικητηρίου.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου στο κτίριο εγκαταστάθηκαν οι κατακτητές του Άξονα. Το κτίριο υπέστη εν μέρει φθορές από τους βομβαρδισμούς του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και έτσι, ακολούθησε η πλήρης ανακατασκευή του που δεν παρέκκλινε από το αρχικό σχέδιο.
Την περίοδο της Χούντας, κατά την επίσκεψη των τότε κυβερνητικών στελεχών στο νησί, είχε προταθεί η κατεδάφιση τμήματος του κτιρίου και των αποθηκών διαμετακόμισης και της ανοικοδόμησης στη θέση τους τσιμεντένιων κτισμάτων. Ευτυχώς την τελευταία στιγμή αποφεύχθη κάτι τέτοιο μετά την παρέμβαση ενός νέου τότε δυναμικού Απανωσυριανού αρχιτέκτονα, που κατάφερε επιχειρηματολογώντας να ανατρέψει την απόφαση και να προστατέψει την κληρονομιά του νησιού μας.
Με την απόφαση αριθμ. Γ/2487/66042 (ΦΕΚ 1125Β / 20.12.1978) το Τελωνείο χαρακτηρίστηκε ως Έργο Τέχνης και διότι χρήζει “ειδικής προστασίας διότι είναι ένα ένα αξιολογώτατο μνημείο της οθωνικής περιόδου. που δεσπόζει με την επιβλητικότητα της μορφής του. Η σύνθεση των όγκων του, η ποιότητα των υλικών του, η ακρίβεια της κατασκευής του, τα μορφολογικά στοιχεία του που συνθέτουν τις όψεις του το κατατάσσουν στα αξιολογώτερα κτίρια του περασμένου αιώνα”.
Τα εμπορικά πλοία δένουν ακόμη και σήμερα στην προκυμαία για να περάσουν τον τελωνειακό έλεγχο. Δίπλα από το Τελωνείο βρίσκονται μέχρι και τώρα οι διαμετακομιστικές αποθήκες Σύρου που δημιουργήθηκαν το 1834, ενώ έχει διαμορφωθεί και μια υπέροχη πλατεία μπροστά από το κτίριο που κοσμεί το εντυπωσιακό μνημείο του “Αφανούς Ναύτη” που σχεδίασε ο Γιάννης Παππάς προς τιμήν όλων των Ελλήνων ναυτικών και που σύντομα θα μετονομαστεί σε “Εμπορικής Ναυτιλίας”.
