Τα εργοστάσια της Ερμούπολης – Η βιομηχανική ιστορία της Σύρου

Δέκα περίπου μηχανικά βυρσοδεψεία, άλλα τόσα μικρότερα, σιδηρουργεία και ξυλουργεία, το ναυπηγείο, τυποβαφία και σαπωνοποιεία λειτουργούσαν στην Ερμούπολη γύρω στα 1860. Το 1875 τα μηχανικά εργοστάσια ήταν 20: μύλοι, υαλουργεία, νηματουργείο, σχοινοποιεία, χρωματουργεία, λουκουμοποιεία κλπ.

Η εμπορική παρακμή της δεκαετίας του 1880 έπληξε πολλές από τις πρώτες αυτές βιομηχανίες. Η αλευροβιομηχανία πρακτικά καταστράφηκε, οι εξαγωγές των δερμάτων κατέρρευσαν, το ναυπηγείο και τα συναφή συρρικνώθηκαν.

Στο τέλος του 19ου αι. νεότεροι μετανάστες, ιδίως Πελοποννήσιοι, δοκίμασαν την τύχη τους στην κλωστοϋφαντουργία. Πήραν παλαιότερες, φθίνουσες επιχειρήσεις, εγκαταλειμμένες αποθήκες, δανείστηκαν χρήματα.

Το πείραμα πέτυχε. Βαμβάκι Σμύρνης ή Αιγύπτου και φτηνά εργατικά ήταν πλεονεκτήματα για την εποχή. Πριν τελειώσει ο αιώνας αρκετοί μεγαλέμποροι μπήκαν στις νέες επιχειρήσεις. Ως το 1910, είχαν δημιουργηθεί 24 εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας.

Η εντυπωσιακή αυτή ανάπτυξη της βαμβακουργίας τα χρόνια εκείνα είχε πίσω της μια σοβαρή παράδοση. Η τυποβαφική, η εκτύπωση χρωματιστών σχεδίων πάνω σε υφάσματα, ήταν μια από τις πρώτες βιοτεχνίες της πόλης και απασχολούσε κυρίως το γυναικείο προσφυγικό στοιχείο.

Έφτιαχναν μαντίλια του κεφαλιού (καλεμκεριά, γεμενιά, βαρέζια κλπ.), εξάρτημα της γυναικείας αμφίεσης της εποχής σε όλη την ανατολική Μεσόγειο. Την τέχνη την είχαν φέρει στην Ερμούπολη τεχνίτες και τεχνίτριες από την Κωνσταντινούπολη και τις Σέρρες.

Τα σχέδια ζωγραφίζονταν στο ύφασμα με το χέρι (μαντίλια «της πένας» ή «γραφιδωτά»), ή εκτυπώνονταν με ξύλινες στάμπες του χεριού («του τύπου» ή σταμπωτά). Ο κύριος όγκος της δουλειάς γινόταν στα σπίτια, υπήρχαν ωστόσο από νωρίς οργανωμένα εργαστήρια φινιρισμάτων. Μια γυναίκα φαίνεται πως έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιτυχία των καλεμκεριών, η Κρητικιά Ρουμπίνα Βοτυνάκη, που καθιέρωσε τα μαντίλια «uso Ρουμπίνας», δηλαδή φτιαγμένα με τον δικό της τρόπο.

Όταν παρήκμασε η παραδοσιακή τυποβαφική, στα σπίτια μπήκαν οι πλεκτομηχανές και ραπτομηχανές, νέες μικρές επιχειρήσεις συνδύαζαν και πάλι την οικιακή εργασία με το εργαστήριο. Ένα ζευγάρι Γερμανών τεχνιτών, ο Ιωσήφ και η Κλάρα Κέφερ, φαίνεται πως συνετέλεσαν, γύρω στα 1890, στη διάδοση της πλεκτικής στην Ερμούπολη.

Αυτές οι επιχειρήσεις άνοιξαν τον δρόμο για τη δημιουργία των νηματουργείων και υφαντουργείων, που έχουν ταυτιστεί με το ερμουπολίτικο «βιομηχανικό θαύμα» των αρχών του 20ού αι.

Το 1898 ξανάνοιξε το Νεώριο νέα μηχανουργεία, υαλουργείο, χρωματουργείο, εργοστάσια μολυβδοσκαγίων, αμύλου κ.ά. συμπλήρωσαν τη βιομηχανική κίνηση. Το εργατικό δυναμικό ενισχύθηκε με νέους μετανάστες από τα γύρω νησιά. Στα κλωστοϋφαντήρια δούλευαν κυρίως οι γυναίκες από την Άνω Σύρο, αλλά και πολλά παιδιά, οι τελευταίοι επιζώντες μάρτυρες της εποχής εκείνης θυμούνται τις σκάλες να μαυρίζουν το χάραμα από το πλήθος που κατηφόριζε για τη δουλειά. Βροντάδο, Νεάπολη, Καμίνια, Καταλύματα, έπειτα ο Ξηρόκαμπος με τους πρόσφυγες, ήταν οι εργατικές συνοικiες -ολόκληρο σχεδόν το δυτικό τμήμα της πόλης.

Πριν από τη βιομηχανική ανάπτυξη, ο χείμαρρος της Λαλακιάς σχημάτιζε το φυσικό όριο του οικισμού. Στο ύψος της οδού Μανδηλαρά (άλλοτε Ποσειδωνίας) υπήρχε γέφυρα. Στη θέση του Νεωρίου ήταν το λοιμοκαθαρτήριο και γύρω τα παλαιότερα βυρσοδεψεία. Από εκεί και πέρα, ήταν περιβόλια και ανεμόμυλοι.

Το 1860 επεκτάθηκε εδώ το σχέδιο πόλεως και αμέσως άρχισαν να χτίζονται νέα εργοστάσια, αποθήκες και σπίτια. Τα οχληρά βυρσοδεψεία υποχρεώθηκαν να μετακινηθούν-νοτιότερα. Το ρέμα, από τη γέφυρα ώς τη θάλασσα, καλύφθηκε, στις μέρες μας σκεπάστηκε και το δυτικό τμήμα.

Το θαλάσσιο μέτωπο της ζώνης τροποποιήθηκε αισθητά με την επέκταση του Νεωρίου στα 1970 – 73, που εξαφάνισε και τον παλαιό μόλο, κατασκευασμένο στα 1856-57 με σχέδια Γερ. Μεταξά (φαίνεται στους παλαιούς χάρτες). Το καρνάγιο όμως παρέμεινε στη θέση του. Στα ΒΔ της οδού Μανδηλαρά αρχίζει η συνοικία της Νεάπολης, όπου σήμερα επικρατούν νεότερες οικοδομές. Υπάρχουν όμως αρκετά ίχνη των παλαιών λαϊκών αλλά και μεσοαστικών σπιτιών ή καταστημάτων.

Η οδός Γ. Παπανδρέου (άλλοτε Πτωχοκομείου) διανοίχτηκε το 1888 και τα περισσότερα εργοστάσια εκεί ανήκουν στην περίοδο 1910 – 1925.

Η παράκτια περιοχή στα νότια της πλατείας Ηρώου εποικίστηκε από το τέλος της δεκαετίας του 1860 αποκλειστικά σχεδόν με εργοστάσια. Οι πρώτες εγκαταστάσεις ήταν το Νέο Ναυπηγείο και τα βυρσοδεψεία, που κατέλαβαν το νότιο και πιο απομακρυσμένο τμήμα της ζώνης. Στο βόρειο τμήμα, που είχε αποθήκες, εγκαταστάθηκαν από το τέλος του 19ου αιώνα τα κλωστοϋφαντουργικά εργοστάσια.

Σήμερα η παραγωγή περιορίζεται και η φυσιογνωμία της περιοχής αλλοιώνεται με ταχύτητα. Πολλά εργοστάσια έχουν κατεδαφιστεί, άλλα μετατρέπονται όπως όπως σε κέντρα αναψυχής. Ένας κρυφός αγώνας διεξάγεται εδώ, ανάμεσα στο χρηστικό ακόμη δάπεδο, το μαυρισμένο από τα γράσα, και στην μπογιατισμένη πρόσοψη με τα χρώματα της τεχνητής «αναπαλαίωσης».

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΗΣ ΣΥΡΟΥ

Κλωστήρια

1. Ανώνυμος Κλωστοϋφαντουργική Εταιρία Σύρου (Α.Κ.Ε.Σ.)
2. Βιοµηχανία Βάµβακος Α.Ε. Σύρου πρώην Ε. Λαδόπουλου Υιοί,
3. Κλωστήριον και Υφαντήριον Σύρου Π. και Γ. Φουστάνος Α.Ε.
4. Κλωστοϋφαντήρια Δ. Καρέλλα Α.Ε.
5. Ι. και Π. Βαρδάκας Σπαθής Σέτερης.

Υφαντήρια

1. Ανώνυµος Κλωστοϋφαντουργική Εταιρία Σύρου (Α.Κ.Ε.Σ).
2. Βιομηχανία Βάμβακος Α.Ε. Σύρου πρώην Ε. Λαδόπουλου Υιοί.
3. Κλωστοϋφαντήρια Δ. Καρέλλα Α.Ε.
4. Κλωστήριον και Υφαντήριον Σύρου Π. και Γ. Φουστάνος Α.Ε.
5. Ανώνυµος Κλωστοϋφαντουργική Εταιρία Σύρου Π. Γ. Μουντζουρόπουλος.
6. Ευάγγελος Μπαρμπέτας .
7. Ευθ. Νικολαίδης, Μ. και Ισιδ. Μαµίδης.
8. Υφαντήρια και Τυπογραφείον Θ. Δ. Βελισσαρόπουλος και Αδελφοί Α.Ε.
9. Ι. Ε. Πασσάς, Γ. Λυγεράκης και Σία.
10. Κρυστάλλης και Τσαγκαράκης

Νηµατοστριπτήρια

1. Λεωνίδας Ιωάννου.
2. lορδάνης Βαγιανός.

Σειρητοποιεία

1. Ευθ. Ν. Νικολαΐδης, Μ. και Ισιδ. Μαµίδης.

Τυποβαφεία

1. Υφαντήρια και Τυποβαφείον Θ. Δ. Βελισσαρόπουλος και Αδελφοί Α.Ε.
2. Αναστάσιος Μπούκουρας.

Αλευροβιομηχανία

1. Κυλινδρόμυλος Κυκλάδων Μ. Γ. Ασημομύτης και Σία.

Μηχανουργεία

1. Νεώριον και Μηχανουργεία Σύρου Α.Ε.
2. Αδελφοί Μπαρµπέτα.

Βυρσοδεψεία

1. Ανώνυµος Βυρσοδεψική Εταιρία Παππαδάμ Σύρου.
2. Εµµανουήλ Κ. Τσιροπινάς
3. Νικολάου Τόζου Υιοί,
4. Θανόπουλος και Τσαγκούρος
5. Μιχαήλ Μακρουλάκης.
6. Γεώργιος Μαρινάκης.
7. Αδελφοί Κοτσολάκη.
8. Βαρβέρης, Στεφάνου και Βαρουξής.
9. Δενδρινός και Κούτσης.

Εργοστάσια Λαιμοδετών

1. Δράκος και Δηµ. Γ. Δράκος.

Εργοστάσια ζυμαρικών

1. Χρήστος Μ. Ασημομύτης.

Ηλεκτρικός σταθμός

1. Ηλεκτρική Εταιρία Σύρου Ν. Α. Βαλμάς και Υιός.

Παγοποιεία

1. Ν. Α. Βαλµάς και Υιός.

Εργοστάσιον Σκαγίων

1. Γεώργιος Αναιρούσης.

Εργοστάσια κατασκευής υποδημάτων

1. Υποδηματοποιία Μελά.

Πλεκτήρια καλτσών

1. Πλεκτήρια Σύρου Α.Ε.
2. Κωνσταντινόπουλος Ζησιµάτος.
3. Συριανή Εταιρία Πλεκτικής.
4. Αθανάσιος Κυρίτσης.
5. Γεώργιος Φουστάνος.
6. Ι. Ε. Πασσάς, Γ. Λυγεράκης και Σία.
7. Ιορδάνης Βαγιανός.

Εργοστάσια Χαλβάδων

1. Γεώργιος Ζουµπουλάκης.

Εργοστάσια Αµυλωδών

1. Αδελφοί Παπανδρεόπουλου.

Koνιοπoίησις σμύριδoς

1. Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρία κατεργασίας Σμύριδος Νάξου «ΝΑΞΟΣ»

Βιομηχανία ειδών Αγγειοπλαστικής

1. Μηνάς Διακάκης.

Πηγές:

• Δήμος Σύρου – Ερμούπολης
• Δημήτρης Χάλαρης