![Προφορικές μαρτυρίες μικρασιατών προσφύγων του 1922 στη Σύρο [Ηχητικό]](https://www.syros-agenda.gr/wp-content/uploads/KATASTROFH_SMYRNHS.jpg)
To 2013 η συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλής τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών. Η επεξεργασία και η τεκμηρίωση των μαρτυριών έχουν γίνει κυρίως στην γαλλική γλώσσα, μπορούμε όμως να βρούμε στην ελληνική, την περίληψη και τον τίτλο της κάθε μαρτυρίας. Οι πληροφορίες, τα δεδομένα και τα μεταδεδομένα της συλλογής στην γαλλική γλώσσα είναι προσβάσιμα από την βάση δεδομένων Ganoub, ενώ στην ελληνική γλώσσα είναι διαθέσιμα με την μορφή μικρών άρθρων στην ενημερωτική ιστοσελίδα της φωνοθήκης Les carnets de la phonothèque.
Οι 29 συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν το 1994 έως το 2001 από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου, την αρχειονόμο και προϊσταμένη του Ιστορικού Αρχείου Κυκλάδων Αγγελική Ψιλοπούλου και την τραπεζικό υπάλληλο Μαργαρίτα Καλουτά. Έξι ακόμα συνεντεύξεις έγιναν μεταγενέστερα, το 2015 από την βιβλιοθηκονόμο Ελένη Λούκου. Οι μαρτυρίες είναι από πρόσφυγες πρώτης και δεύτερης γενιάς που εγκαταστάθηκαν στην Σύρο μετά την μικρασιατική καταστροφή του 1922. Ακολουθήθηκε η μέθοδος της ελέυθερης συνέντευξης, αλλά με βάση ειδικό ερωτηματολόγιο και κατά την εγγραφή χρησιμοποιήθηκε μαγνητόφωνο.
Δύο αδελφές από προσφυγική οικογένεια, μας αφηγούνται την ζωή του πατέρα τους Ζοζέφ Ζενεράλ που έζησε την καταστροφή της Σμύρνης στην ηλικία των 27 χρονών. Ηχογραφήθηκε στις 8 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “ Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ [*1]
Οι αδελφές Ζενεράλ, η Αντουανέτα και η Ελεονώρα, αφηγούνται την ιστορία του πατέρα τους Ζοζέφ-Ιωσήφ Ζενεράλ από τη Σμύρνη, που επιβίωσε από την μεγάλη πυρκαγιά του 1922. Η Αντουανέτα Zενεράλ γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1928 και εργάστηκε σε υπηρεσία ηλεκτροδότησης. Η Ελεονόρα Ζενεράλ γεννήθηκε το 1931, επίσης στην Ερμούπολη και δούλευε σαν έμπορος ψιλικών. Ο Ζοζέφ γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1895 και τέλειωσε το γαλλικό γυμνάσιο, ενώ ο πατέρας του ήταν Γάλλος και δούλευε στους γαλλικούς σιδηροδρόμουs. Μετά από χρόνια, εγκαταστάθηκαν στο προάστιο Μπουρνόβα της Σμύρνης. Ο Ζοζέφ δούλευε εκεί σαν ηλεκτρολόγος και είχε καλή οικονομική κατάσταση. Η συμβίωση με τους Τούρκους ήταν ήρεμη, είχαν προσωπικές σχέσεις και συνεργαζόντουσαν συχνά. Toν Φεβρουάριο του 1922, παντρεύτηκε μία κοπέλα από το Κορδελιό και το Σεπτέμβριο έγινε το μεγάλο πογκρόμ. Οι αδελφές Ζενεράλ ανακαλούν τις ημέρες της καταστροφής από αφηγήσεις του Ζοζέφ: επικρατούσε πανικός, καιγόταν όλη η προκυμαία της Σμύρνης και ο τούρκικος στρατός σκότωνε τους άντρες που προσπαθούσαν να επιβιβαστούν στα πλοία. Χάρη στη βοήθεια ενός Ιταλού, ο Ζοζέφ κατάφερε να φυγαδέψει την οικογένειά του σε ένα βαπόρι. Μέσα στη βάρκα, εκτός από την έγκυο γυναίκα του, ήταν και η μητέρα του και οι δύο αδελφές του: η Ευγενία, που είχε τότε ένα νεογέννητο κοριτσάκι, και η Άννα. Επιλέξανε τη Σύρο για εγκατάσταση γιατί είχαν εκεί εύπορους συγγενείς από τη μεριά της γυναίκας του και ευελπιστούσαν σε μια βοήθεια. Όμως οι συγγενείς δεν ήταν τελικά πρόθυμοι να τους βοηθήσουν και, όπως περιγράφουν οι αδελφές Ζενεράλ, τους εκμεταλλεύτηκαν δεδομένου ότι δούλευαν σ’αυτούς σαν υπηρέτες. Τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους ήταν πολύ δύσκολα αφού ο Ζοζέφ ήταν άνεργος και οι συριανοί τους αντιμετώπιζαν με καχυποψία. Συχνά τους χαρακτήριζαν “τουρκόσπορους” και τις γυναίκες “πρόστυχες”. Αργότερα ο Ζοζέφ κατάφερε να βρει δουλειά σαν ηλεκτρολόγος και με τη βοήθεια των αποζημιώσεων που τους έδινε το ελληνικό κράτος, έκτισαν ένα σπίτι στη συνοικία του Αγίου Νικολάου. Στην Κατοχή, η οικογένεια εξαθλιώθηκε από την πείνα. Οι αδελφές Ζενεράλ θυμούνται ένα γεύμα που είχε τσουκνίδες βρασμένες με θαλασσινό νερό λόγω έλλειψης αλατιού. Σύμφωνα με τις ίδιες, η Σύρος ήταν μία πόλη που υπερείχε πολιτιστικά σε σύγκριση με τα υπόλοιπα νησιά, λόγω της οικονομικής ανάπτυξης και της κινητικότητας του λιμανιού. Υπήρχε μια ευρωπαϊκή επιρροή στο ντύσιμο, οι άντρες δεν φορούσαν βράκες αλλά παντελόνια, επικρατούσε κυρίως η κλασσική και λιγότερο η δημοτική μουσική και ταυτόχρονα λειτουργούσε το δημοτικό Θέατρο «Απόλλων» όπου ανέβαζαν πολλές γνωστές παραστάσεις και όπερες του εξωτερικού. Το ζεύγος Ζενεράλ έκανε πέντε παιδιά: την Υβόνη, την Κατίνα (που πέθανε μικρή), την Αντουανέτα, την Ελεονώρα και τον Αντώνη. Η μητέρα πέθανε στα 58 της χρόνια από εγκεφαλικό. Ο Ζοζέφ πέθανε το 1984 όταν ήταν 89 χρονών. Υπήρξε υποστηρικτής του Βενιζέλου και αργότερα κεντρώος. Στο τέλος της συζήτησης παρεμβαίνει και ο Ευάγγελος Κωσταντίνου Mανωλάs, ο σύζυγος της Αντουανέτας, που γεννήθηκε στις 25 Mαρτίου του 1923 στη Νάξο και οι γονείς του ήταν από τα Βουρλά της επαρχίας Σμύρνης.
Crédits photographiques: portrait de la famille General en 1923. La photographie a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades. (CC BY-NC).
Η Βασιλεία Τσαούσογλου, πρόσφυγας πρώτης γενιάς, αφηγείται τα γεγονότα της μικρασιατικής καταστροφής με την βοήθεια της κόρης της, όπως τα έζησε η ίδια το 1922. Ηχογραφήθηκε στις 7 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ [*1]
H Bασιλεία Τσαούσογλου μας μεταφέρει τις μνήμες της, πριν και μετά την Mικρασιατική Kαταστροφή. Στη συζήτηση βοηθά και η κόρη της συμπληρώνοντας τα κενά μνήμης της. Η Βασιλεία γεννήθηκε το 1909 στο Λιβίσι της Μικρἀς Ασίας. Ο πατέρας της λεγόταν Μάρκος Χατζηστεφάνου, καπνέμπορος στο επάγγελμα και η μητέρα της Κοραλία, η οποία έκανε τέσσερα παιδιά : τρία αγόρια και ένα κορίτσι. Οι μνήμες από την παιδική ηλικία είναι θολές, θυμάται πως έμαθε γράμματα από δασκάλες που ερχόντουσαν στο σπίτι και ότι το Λεβίσι ήταν μια πόλη μικτή με αρκετούς Τούρκους. Λίγο πριν την καταστροφή, φίλοι Τούρκοι τους είχαν προειδοποιήσει να φύγουν γιατί ο τουρκικός στρατός ήταν έτοιμος για μεγάλη επίθεση. Το 1922, κατά την διάρκεια των γεγονότων, όλη η οικογένεια επιβιβάστηκε σε καράβι και καταλήξανε στη Σύρο. Στην αρχή οι συνθήκες ζωής ήταν πολύ δύσκολες. Ο πατέρας της Μάρκος έπαθε εγκεφαλικό με αποτέλεσμα να τυφλωθεί. Έκτοτε, κυκλοφορούσε με ένα μαύρο πανί στο ένα μάτι και όλοι τον φώναζαν περιπαιχτικά μονόφθαλμο. Αργότερα, νοικιάσανε ένα σπίτι στην Κοίμηση και δεν δέχτηκαν να πάνε στον προσφυγικό συνοικισμό, όπου τους πρόσφεραν σπίτι. Η Κοραλία δούλευε παραδουλεύτρα σε σπίτια και έραβε. Όταν έλειπε από το σπίτι, έστελνε την Βασιλεία σαν υπηρέτρια σε μία πλούσια οικογένεια της συνοικίας όπου μάθαινε νοικοκυριό. Η Κοραλία προσπαθούσε να μορφώσει την κόρη της και της πήρε, με το κομπόδεμα που μάζευε, μια δασκάλα για να της μάθει γράμματα, ενώ τα αγόρια της οικογένειας, πηγαίνανε στο σχολείο τα πρωινά και τα απογεύματα ήταν μαθητευόμενοι· ο ένας δούλευε σε έναν παπουτσή και ο άλλος σε έναν μαραγκό. Η Βασιλεία συνέχισε να δουλεύει σαν υπηρέτρια στην ίδια οικογένεια μέχρι που παντρεύτηκε τον Ευριπίδη Τσαούσογλου. Ο Ευριπίδης είχε έρθει από την Αγία Φωτεινή της Σμύρνης. Ήταν έμπορος και είχε καΐκια που φόρτωναν εδώδιμα-αποικιακά προϊόντα. Στη Σύρο κατασκεύαζαν σακούλες με αλευρόκολλα και χαρτί. Όταν ο Ευριπίδης και η Βασιλεία παντρεύτηκαν, έφτιαξαν ένα σπίτι στον Άγιο Νικόλαο. Έκαναν έξι παιδιά, μία κόρη και πέντε αγόρια, από τα οποία πέθαναν τα τρία.
Crédits photographiques: portraits de Vasilia Tsaousoglou. Les photographies de Christos Tsaousoglou ont été déposées à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades. (CC BY-NC).
Ο Χρύσανθος Βαγιανός πρόσφυγας δεύτερης γενιάς ανακαλεί τις αναμνήσεις του από την ζωή του πατέρα του Κωσταντίνου Βαγιανού ο οποίος έζησε την μικρασιατική καταστροφή στην ηλικία των 14 χρονών. Ηχογραφήθηκε στις 9 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου [*1]
O Χρύσανθος Βαγιανός γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1956. Μας αφηγείται την ιστορία του πατέρα του, Κωνσταντίνου Βαγιανού, μικρασιάτη πρόσφυγα που γεννήθηκε περίπου το 1907-1908. Την εποχή των γεγονότων, ο συνονόματος παππούς του Χρύσανθου και η γιαγιά του Ελένη ζούσαν στην Σύλλη που ήταν μία περιοχή λίγο έξω από το Ικόνιο. Είχαν έξι παιδιά: τον Ιορδάνη, τον Δημήτρη, τον Κωνσταντίνο (τον πατέρα του Χρύσανθου), την Βάγια, την Ανθούλα και την Χρυσούλα. O Κωνσταντίνος σπούδασε σε μικτό σχολείο με Τούρκους και Έλληνες. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις του πατέρα του, στο σχολείο μάθαιναν καλλιγραφία, ξένες γλώσσες και η συμβίωση τους ήταν αρμονική. Κατά την διάρκεια του Ραμαζανίου, κάποιες φορές μοιράζονταν το γεύμα τους μαζί στα κρυφά. Η οικογένεια Βαγιανού ζούσε καλά και είχαν ένα ιδιόκτητο διώροφο σπίτι. Μετά την καταστολή και τους διωγμούς εναντίον των Ελλήνων, ο στρατηγός του τούρκικου στρατού που έφτασε στην Σύλλη, εγκαταστάθηκε στο πρώτο όροφό του σπιτιού. Για καλή τους τύχη, ο στρατηγός είχε ζήσει στην Θεσσαλονίκη και ήταν φιλικά προσκείμενος στους Έλληνες. Ο Χρύσανθος (που δεν είναι ξεκάθαρο πότε και που πέθανε, μάλλον στην Καισάρεια, στην εξορία) ήταν απών και ο στρατηγός βοήθησε την Ελένη, στην παραγωγή και πώληση ρακής για να ανταπεξέλθουν οικονομικά. Όταν η κατάσταση έγινε ασφυκτική, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Σύλλη. Η οικογένεια εμπιστεύτηκε τα τιμαλφή αντικείμενα στους Τούρκους γείτονες που ζούσαν κοντά, με την σκέψη ότι μία μέρα θα γυρίσουν πίσω. Έτσι λοιπόν, η Ελένη και τα πέντε παιδιά της (τον πρωτότοκο από τα έξι, τον είχαν στείλει στην εξορία και τον βρήκαν αργότερα), ταξίδεψαν για την παραθαλάσσια πόλη Μερσίνη με σκοπό να βρουν μία θέση στα καράβια που πήγαιναν στην Ελλάδα. Toν Δεκέμβριο του 1922 σε αντάλλαγμα με πολλά νομίσματα χρυσού η οικογένεια κατάφερε να επιβιβαστεί σε ένα κατάμεστο καράβι. Το ταξίδι διήρκεσε 22 μέρες και πολλοί επιβάτες νόσησαν ή είχαν ήδη μολυνθεί από τύφο. Επειδή υπήρχε ο φόβος της μετάδοσης, καίγανε τους νεκρούς στο κατάστρωμα. Κατά την διάρκεια της συνέντευξης, O Χρύσανθος μας δείχνει ένα παλιό οθωμανικό διαβατήριο της οικογένειας του και κάποιες σημειώσεις : “Στις 6 Ιανούαριου του 1923 το καράβι φτάνει στον Πειραιά και εκεί η αστυνομία τους βάζει σε καραντίνα για 8 μέρες. Έπειτα η οικογένεια μεταφέρεται στο Ναυπλιο. Eκεί πεθαίνει από τύφο η μία αδελφή η Ειρήνη.” Δεν γνωρίζουμε ακριβώς για ποιο λόγο βρέθηκαν στην Σύρο, ο Χρύσανθος υποθέτει πως εγκαταστάθηκαν εκεί, γιατί είχαν ένα θείο που είχε καλή σχέση με τον διευθυντή του Αμερικάνικου ορφανοτροφείου και μπόρεσε να τους περιθάλψει και να τους βοηθήσει. Τελειώνοντας, ο Χρύσανθος αναφέρει πως όλη η οικογένεια ενσωματώθηκε στην ελληνική κοινωνία: ο Ιορδάνης έγινε επιχειρηματίας, ο Δημήτριος ασχολήθηκε με το εμπόριο, η Βάγια σπούδασε δικηγόρος, η Χρυσούλα έγινε οδοντίατρος. Ο πατέρας του Χρύσανθου, ο Κωσταντίνος έγινε επίσης έμπορος και παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Σφηνάκη από την Νάξο. Απόκτησαν δύο παιδιά, τον Χρύσανθο και την Ελένη.
Crédits photographiques de l’image à la Une : portrait de Chrysanthos Vagianos. La photographie de Konstadinos Vagianos a été déposée à la phonothèque de la MMSH (CC BY-NC-BY).
Η Ευθυμία Κεχαγιά κόρη του Νικόλαου Κεχαγιά αφηγείται την ζωή του πατέρα της που έζησε την καταστροφή της Σμύρνης στην ηλικία των 13 χρονών. Ηχογραφήθηκε στις 9 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου [*1]
H Ευθυμία Κεχαγιά μας μεταφέρει τις αναμνήσεις του πατέρα της Νικολάου Κεχαγιά που έζησε την μικρασιατική καταστροφή όταν ήταν 13 χρονών. Ο Νίκος γεννήθηκε περίπου το 1907 και προερχόταν από μία τετραμελή οικογένεια όπου ζούσαν όλοι μαζί, στο δικό τους σπίτι, σε ένα μικρό χωριό κοντά στην Σμύρνη. Όταν ο Νίκος διηγούνταν τα παιδικά του χρόνια στην Ευθυμία, μιλούσε για μία οικογένεια ευτυχισμένη και ήσυχη. Το 1922 οι τούρκικες αρχές τους ανάγκασαν να πουλήσουν γρήγορα την περιουσία τους και το σπίτι τους και να φύγουν για την πόλη της Σμύρνης. Όταν μετά από λίγο έγινε η καταστροφή, η οικογένεια έκρυψε τις οικονομίες της και κάποια τιμαλφή αντικείμενα, μέσα σε μία βάρκα και καταφέρανε να ξεφύγουν. Η πρώτη τους στάση ήταν στην Μυτιλήνη. Η συνθήκες διαβίωσης ήταν φρικτές. Η πόλη ήταν γεμάτη πρόσφυγες και ήταν αδύνατο να βρουν κατάλυμα για να μείνουν με αποτέλεσμα να μετακομίσουν στην Αθήνα στην περιοχή του Βύρωνα. Με το προσφυγικό επίδομα καταφέρανε να αγοράσουν ένα μικρό σπίτι. Όταν η μεγαλύτερη κόρη αρραβωνιάστηκε, πούλησαν το σπίτι για να της δώσουν χρήματα για προίκα. O γάμος πραγματοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη όπου εκεί μετακόμισε όλη η οικογένεια. Αργότερα ανοίξανε ένα ζαχαροπλαστείο σε μία κεντρική και πολυσύχναστη οδό της Θεσσαλονίκης, την Εγνατία. Ο Νίκος αισθανόταν όμως την ανάγκη να χαράξει τον δικό του δρόμο, έτσι πήγε στην Σύρο και μαθήτευσε δίπλα σε ένα θείο του που ήταν διάσημος λουκουμοποιός και έμαθε πολύ καλά την τέχνη της ζαχαροπλαστικής. Στην αρχή η εγκατάσταση στο νησί ήταν πολύ δύσκολη για τον Νίκο αφού οι συριανοί ήταν καχύποπτοι με τους πρόσφυγες, εντούτοις δουλεύοντας σκληρά, κατάφερε όπως τονίζει η Ευθυμία, να γίνει εξαιρετικός ζαχαροπλάστης και να φτιάχνει λουκούμια. Αργότερα προσπάθησε να μείνει και να εργαστεί στην Αθήνα αλλά τελικά επέστρεψε στην Σύρο για να δημιουργήσει και να αναπτύξει την δική του επιχείρηση. Έφτιαχνε λουκούμια, τα έβαζε σε μεγάλα καλάθια και τα πουλούσε σε γιορτές. Επίσης, πολλές φορές έπαιρνε την βάρκα του και πήγαινε στην Ικαρία για να πουλήσει τα λουκούμια στα παραδοσιακά πανηγύρια. Την δεκαετία του 40 γνώρισε την γυναίκα του και άνοιξε ένα δικό του ζαχαροπλαστείο στο λιμάνι της Ερμούπολης. Στο τέλος της συνέντευξης, η Ευθυμία δίνει έμφαση στην αλληλεγγύη που έδειχναν οι πρόσφυγες μεταξύ τους και στην προσπάθεια διατήρησης της συλλογικής τους μνήμης.
Crédits photographiques de l’image à la une : portrait d’Euthimia Kehagia avec son mari vers 1960. Les photographies de madame Ntina Sikoutri ont été déposées à la phonothèque de la MMSH (CC BY-NC-BY).
===========
[*1] H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών
