Οι τοιχογραφίες, γενικό παρακολούθημα της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, συνιστούν μια ξεχωριστή ιδιοτυπία του εξαιρετικού νεοελληνικού της δείγματος που είναι η Ερμούπολη. Πουθενά αλλού στην Ελλάδα δεν έχουν διατηρηθεί τόσο πολλές και τόσο καλοδουλεμένες.
Οι δημιουργοί αυτοί του πλουσιότατου δειγματολογίου τοιχογραγιών παραμένουν άγνωστοι. Με μια μοναδική εξαίρεση, τον G. Tammi (1853), που φρόντισε ν΄αφήσει την υπογραφή του και τη χρονολογία της δουλειάς του στις τοιχογραφίες του αρχοντικού Ζερβουδάκη (αρχικά, πιθανότατα, του επιφανούς Ερμουπολίτη Δημάρχου, Αμβροσίου Δαμαλά, πεθερού της Σάρα Μπερνάρ και ήδη Οικογένειας Ξενόπουλου και Κ. Κρίνου). Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε πως κατάλοιπα της οικογένειας του Ιταλού ζωγράφου G. Tammi υπήρχαν στην Ερμούπολη ως τις αρχές της δεκαετίας του ’60.
Η καταγωγή, ωστόσο, του μόνου γνωστού τοιχογράφου της Ερμούπολης σε συνδυασμό με τις ιταλικές επιγραφές των τοιχογραφιών και τα ορθογραφικά τους λάθη αφενός και τις γλαφυρές πληροφορίες Συριανών συγγραφέων, όπως ο Εμμανουήλ Ροϊδης και ο Δημήτριος Βικέλας αφετέρου μας οδηγούν στο ασφαλές συμπέρασμα ότι το πλέγμα των συριανών τοιχογραφιών οφείλεται στο κύμα Ιταλών προσφύγων που εξαιτίας της πολιτικής θύελλάς του risorgimento κατέκλυσε την Ερμούπολη μετά το 1848.
Βασικό, επαναλαμβάνουμε, χαρακτηριστικό των συριανών τοιχογραφιών είναι η ζωηρότητα των χρωμάτων και η αντοχή τους. Αντοχή που οφείλεται τόσο στην επιμελή κατασκευή τους όσο και στην εξαιρετική ποιότητα των οικοδομών οι οποίες μέχρι σήμερα, έχουν αντιμετωπίσει, κατά το μάλλον ή ήττον επιτυχώς, την ιδιαίτερα επικίνδυνη για τις τοιχογραφίες και εγγενή στο Συριανό κλίμα απειλή της υγρασίας.
Κυρίως οροφογραφίες που όχι σπάνια όμως επεκτείνονται και στους τοίχους, διακοσμητικές (σε αφθονία) με ανθέμια ρόδακες και άλλα φυτικά κοσμήματα αλλά και (σε μεγάλη έκταση) εικονιστικές με θέματαπου ξεκινούν από την ελληνική μυθολογία και την κλασική αρχαιότητα για να φτάσουν ως τις πρόσφατες μνήμες του Αγώνα και τις ζωντανές εμπειρίες της έντονης ναυτιλιακής δραστηριότητας του νησιού το 19ο αιώνα, οι Ερμουπολίτικες τοιχογραφίες μαρτυρούν αναμφίβολα, τη δυτικότερη έμπνευση των, άλλωστε αλλοδαπών, δημιουργών τους. Ανεξάρτητα από την ιθαγένεια των εφαρμοστών της, η Ερμουπολίτικη αισθητική, γενικά ήταν ενταγμένη στον επίμονο και κάποτε αγχώδη ευρωκεντρισμό που χαρακτήριζε τη Συριανή κοινωνία της εποχής.
Οι τοιχογαφίες σπανίζουν στα δημόσια κτίρια της Ερμούπολης. Ο ζωγραφικός διάκοσμος του θεάτρου “Απόλλων” ήταν το πρώτο θύμα της “εκσυγχρονιστικής” μανίας των αρχών του ’60 που προκάλεσε, όπως είναι γνωστό, ανήκουστες βλάβες σ΄αυτό το, εν πολλούς μοναδικό αρχιτεκτονικό αλλά και καλλιτεχνικό μνημείο του νεότερου Ελληνισμού. Και το επιβλητικό Δημαρχείο του Τσίλλερ ολοκληρώθηκε όταν πια η Ιταλογενής Συριανή τοιχογραφική συντεχνία πρέπει να είχε διαλυθεί και τα άλλοτε άφθονα οικονομικά μέσα είχαν περιοριστεί. Μόνο στην κεντρική αίθουσα της Δημοτικής Λέσχης “Ελλας” (σήμερα Πνευματικό Κέντρο του Δήμου) σώζονται αξιόλογες και θεαματικά ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες.
Από τις τοιχογραφίες των ιδιωτικών κατοικιών οι αρχαιότερες είναι ίσως αυτές του αρχοντικού ν. Πρασσακάκη (αργότερα Π. Βοκοτόπουλου, στην αρχή της οδού Απόλλωνος) το ίδιο σπίτι κτίστηκε το 1834-1836, δηλ. πριν από την έλευση των Ιταλών πολιτικών προσφύγων, από το Βαυαρό αρχιτέκτονα Erlacher. Δεν ξέρουμε αν οι τοιχογραφίες είναι σύγχρονες με την κατασκευή του σπιτιού ή μεταγενέστερες. Όμως, ο περιηγητής πρίγκηπας Puckler – Muskau αναφέρει στα 1834 πολύχρωμες οροφές στο αρχοντικό Πρασσακάκη. Εκτός από τα διακοσμητικά θέματα στη μεγάλη αίθουσα υποδοχής του πρώτου ορόφου πορτου Ρήγα, του Μπάυρον, του Καποδίστρια, του Ανδρούστσου. Αποκλειστικά διακοσμητικές είναι και οι τοιχογραφίες του αρχοντικού του Χατζή Ανδρέα Κριαρά (τώρα ιδιοκτησίας του κληροδοτήματος Άννας Κουτσοδόντη και του ναού του Αγ. Ιωάννη Ποσειδωνίας), επίσης στην οδό Απόλλωνος, που χρονολογείται από το 1854.
Η εμφάνιση των κατεξοχήν ενδιαφερουσών εικονιστικών τοιχογραφιών τοποθετείται χρονικά με ασφάλεια στα μέσα του 19ου αιώνα με αρχαιότερες (αν αυτές του αρχοντικού Πρασσακάκη είναι μεταγενέστερες της κατασκευής του) τις μοναδικές ενυπόγραφες (από τον G. Tammi) του αρχοντικού Ζερβουδάκη (αρχικά Δαμαλά) που ήδη αναφέραμε. Οι τοιχογραφίες ιδιαίτερα των δύο μεγάλων δωματίων υποδοχής του αρχοντικού αυτού επεκτείνονται και στους τοίχους και εντυπωσιάζουν με τα χρώματα και τα θέματά τους (σκηνές από τη φύση, εξωτικά πουλιά κλπ.).
Στα 1860-1861 χρονολογείται το αρχοντικό Χρ. Νικολαϊδη (σήμερα Ανδρέα Κοή), στην οδό Θυμάτων Σπερχειού με είσοδο από την οδό Οδυσσέως. Οι τοιχογραφίες της αίθουσας υποδοχής του είναι από τις ωραιότερες και καλύτερα διατηρημένες της Ερμούπολης. Οκτώ Ολύμπιοι θεοί, όλοι πλην του Ποσειδώνα, πάνω σε σύννεφα και στις γωνίες ήρωες της Επανάστασης, από τους οποίους αναγνωρίζονται ο Ρήγας, ο Καραϊσκάκης και ο Κολοκοτρώνης αποτελούν τα εικονιστικά θέματά τους που αναπτύσονται με τη χρήση εξαιρετικά επιδέξιων φωτοσκιάσεων.
Ενδιαφέρουσες θεματικά αλλά λιγότερο επιδέξιες σε τεχνική και εκτέλεση είναι οι τοιχογραφίες του αρχοντικού Ι. Πέτσα στις οδούς Κωνσταντινουπόλεως και Αλεξ. Λυκούργου (σήμερα Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Κυκλάδων) Θέματά τους αθηναϊκά τοπία συνδεδεμένα με την αρχαιότητα, η Πόλη του Ανδριανού, η Ακρόπολη, ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο, το Θησείo.
Αντίθετα, πλουσιότατες αλλά και πολύ καλές σε σχέδιο και εκτέλεση είναι οι τοιχογραφίες των αρχοντικών Κεχαγιά και Νεγρεπόντη στην οδό Αθηνάς (κάτω από τον Αγιο Νικόλαο). Και τα δύο χτίστηκαν γύρω στο 1860. Στο αρχοντικό Κεχαγιά οι τοιχογραφίες επεκτείνονται και στους τοίχους ενώ στην οροφή της αίθουσας υποδοχής, εκτός από τις φυτικέ διακοσμήσεις, μέσα σε ζωγραφιστά πλαίσια, με έντονες φωτοσκιάσεις, τέσσεριςόμορφες κοπέλες προσωποποιούν τις τέσσερις εποχές του χρόνου. Στο αρχοντικό Νεγρεπόντη πλούσιες τοιχογραφίες υπάρχουν τόσο στο ισόγειο όσο και στον πρώτο όροφο. Στο ισόγειο τα εικονιστικά θέματα είναι μυθολογικά, ο Ποσειδώνας, η Αθηνά, ο Άρης, η ‘Αρτεμις, η Αφροδίτη και άλλοι θεοί, πάνω στ΄άρματά τους. Στον πρώτο όροφο τέσσερις δαφνοστεφανομένες ανδρικές μορφές στις οποίες εύκολα αναγνωρίζουμε τον Όμηρο, τον Αισχύλο το Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. συνυπάρχουν με απόψεις ιταλικών πόλεων και λουόμενες γυναίκες.
Στο αρχοντικό Ανδρουλή (1870) στην οδό Πρωτοπαπαδάκη, όπου επίσης τοιχογραφίες υπάρχουν και στους τοίχους, δίπλα σε τοπία πανελλήνιου ενδιαφέροντος, όπως η Ακρόπολη των Αθηνών, βρίσκουν θέση και συριανά, το χωριό Χρούσα, όπου η εξοχική έπαυλη του ιδιοκτήτη, και μια άποψη της Ερμούπολης. Στην αίθουσα υποδοχής δεσπόζουν ο Ερμής και η Αθηνά. Τα πιο ενδιαφέροντα όμως θέματα συναντώνται στη μικρή τραπεζαρία. Πέργολες με αναρριχώμενα φυτά και άνθη, φρούτα, πουλιά και ψάρια κατακλύζουν τοίχους και οροφή.
Εξαιρετικό δείγμα καλής διατήρησης και έντονων χρωμάτων, των δύο βασικών χαρακτηριστικών των Συριανών τοιχογραφιών, συναντάμε στις τοιχογραφίες του αρχοντικού Βελισσαρόπουλου (σήμερα Εργατικού Κέντρου Κυκλάδων), στην οδό Αγ.Νικολάου (1871). Κι εδώ οι τοιχογραφίες κατακλύζουν και τους τοίχους και μάλιστα όχι μόνο με διακοσμητικά θέματα αλλά με τοπία, την Κωνσταντινούπολη και την Ακρόπολη με το Ολυμπιείο στο βάθος καθώς και με μια γυναικεία μορφή. Στην οροφή της σκάλας που φτάνει ως τον τελευταίο όροφο εικονίζονται Έλληνες και Ρωμαίοι ποιητές, φιλόσοφοι και στρατηγοί. Αλλά και στα επτά δωμάτια του δεύτερου ορόφου και στο διδρομο που τα συνδέει ο διάκοσμος είναι πλούσιος. Εκτός από διακοσμητικά θέματα, άγγελοι και ερωτιδείς, μορφές με κουκουβάγιες στο κεφάλι, εξωτικά πουλιά, μπουκέτα με λουλούδια, ο Ερμής και η Σελήνη πάνω στο άρμα της, Δημοσθένης, Φερεκύδης (προσωκρατικός φιλόσοφος από τη Σύρο), Πλάτων και Περικλής. Στο αρχοντικό Βελισσαρόπουλου η Συριανή τοιχογραφία αγγίζει την ωριμότητα αλλά και τον κορεσμό.
Εξαιρετικά ενδιαφέροντες και περίεργους θεματικούς συνδυασμούς συναντάμε στο αρχοντικό Αρφάνη (σήμερα ιδιοκτησίας Ιωάννας Φρέρη και κληρονόμων Αντ. Αρφάνη) στην οδό Απόλλωνος (δεύτερο μισό του 19ου αιώνα). Στη μεγάλη τετράγωνη σάλα του πρώτου ορόφου η ελληνική ιστορία συνδυάζεται με μνημεία και τοπία της Ιταλίας. Οι επιγραφές είναι ιταλικές. Marco bozzari e Crisa, Belassario e Irene, A. Miaulis e suo pilota, Leonida e suo fedele κλπ. Οι τοιχογραφίες του σπιτιού αυτού απειλούνται, περισσότερο από οποιουδήποτε άλλου, από την εμφανή και ραγδαία φθορά του.
Στο αρχοντικό της οικογένειας Ράλλη, στην οδό Ι.Λ. Ράλλη, όπου σήμερα στεγάζονται τα γραφεία της Μητρόπολης Σύρου Υπάρχουν επίσης αξιοπρόσεχτες τοιχογραφίες. Ο Ποσειδώνας με το άρμα του, ο Ήλιος με το άρμα του κλπ.
Το προσφιλές στους τοιχογράφους της Σύρας (και όχι μόνο, ως γνωστόν) θέμα των τεσσάρων εποχών επανέρχεται στις τοιχογραφίες των σπιτών Α. Ρούσσου στην οδό Ομήρου (1873) και Γεωργιάδη στην οδό Χρ. Ευαγγελίδη.
Εντελώς ασυνήθιστες θεματικά είναι οι τοιχογραφίες του αρχοντικού Δ. Βαφιαδάκη, στην οδό Σταμ. Βαφιαδάκη, όπου συναντάμε τη μακρινή Κίνα και κινέζικες επιγραφές.
Τέλος, στο αρχοντικό Ροδοκανάκη στην οδό Βοκοτοπούλου (σήμερα ιδιοκτησίας Φλώρας Ανδριωτάκη-Πιτσικάκη) οι τοιχογραφίες ζωντανεύουν την ιστορία του ιδιόρυθμου ιδιοκτήτη του, του πρίγκηπα Δημητρίου Ροδοκανάκη, που, στο τέλος του περασμένου αιώνα διεκδίκησε, τουλάχιστον στα χαρτιά, τη διαδοχή του βυζαντινού θρόνου.
———-
Βιβλιογραφία
– Ι. Τραυλού- Α. Κόκκου, Ερμούπολη, εκδ. Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1980
– Δ. Βικέλα, Η ζωή μου, εν Αθήναις, 1908
– Εμμ. Ροϊδη, Άπαντα, επιμέλεια Άλκη Αγγέλου, Ερμής 1978, τομ. Β
Πηγή: gipapamanolis.gr
