Μετά την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας το 1821, Έλληνες από διάφορα μέρη της χώρας που βρίσκονταν υπό την Oθωμανική κυριαρχία βρήκαν καταφύγιο στη Σύρο, η οποία προστατευόταν από την Αυστρία, τη Γαλλία και το Βατικανό, λόγω των Καθολικών κατοίκων της Άνω Σύρου. Εξαιτίας αυτού του προνομίου ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εδώ και πολλοί Έλληνες από άλλες περιοχές της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου υπήρχαν αναπτυγμένες ελληνικές κοινότητες, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη και οι Κυδωνιές. Ιδιαίτερα μετά το 1822 και την καταστροφή της Χίου, των Ψαρών και των παραλίων της Μικράς Ασίας πολλοί πρόσφυγες, ανάμεσά τους και σπουδαίοι Χιώτες έμποροι, κατέφυγαν στην ανατολική ακτή της Σύρου, όπου σύντομα, το 1824, μια νέα πόλη προέκυψε, η οποία απέκτησε και το πρώτο οργανωμένο κοιμητήριό της. Το κοιμητήριο αυτό βρισκόταν πίσω από την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου και το παλιό δημοτικό νοσοκομείο.
Με την επέκταση της πόλης της Ερμούπολης, όπως ονομάστηκε το 1826 ο οικισμός, το κοιμητήριο βρέθηκε στο κέντρο της συνοικίας των «Ψαριανών» και μεταφέρθηκε αναγκαστικά στη σημερινή του θέση το 1834. Το 1837, επί δημάρχου Νικολάου Πρασσακάκη, στο νέο κοιμητήριο ανεγέρθηκε νεκροστάσιο και το 1839 ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Επί Δημάρχου Αμβροσίου Δαμαλά (1853-1858) δημιουργήθηκε στα δυτικά του ναού η Ιερατική Σχολή, της οποίας το κτίριο αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως οστεοφυλάκιο. Το παλαιό κοιμητήριο δεν σώζεται πλέον. Στη θέση του έχει δημιουργηθεί η πλατεία Μωραϊτίνη. Αλλά και το νέο Κοιμητήριο πολύ σύντομα βρέθηκε στο κέντρο της συνοικίας «Νεάπολης». Έτσι από το 1857 άρχισαν οι ενέργειες της εκ νέου μεταφοράς του, οι οποίες όμως δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ.
Η Ερμούπολη εξελίχθηκε σε σημαντικό οικονομικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο κατά τον 19ο αιώνα. Η ανάπτυξη της πόλης αντανακλάται τόσο στα μεγαλόπρεπα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια που ανεγέρθηκαν αυτή την περίοδο, όσο και στα μεγαλόπρεπα μαυσωλεία και τις, εξαιρετικής τέχνης, επιτύμβιες πλάκες του κοιμητηρίου. Τα περισσότερα από αυτά ανήκουν σε σημαντικές οικογένειες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο τόσο στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας όσο και στην ανάπτυξη του Nέου Eλληνικού Κράτους: Μαυροκορδάτος, Νεγροπόντης, Πετροκόκκινος, Λαγώνικος, Γαλάτης, Μπενάκης, Αντωνιάδης, Φουστάνος, Κουλουκουντής, Bάτης, Πετρίτσης, Κρίνος, Πρώϊος, Ροδοκανάκης. Πολλά στοιχεία για το έργο και τη ζωή τους, αλλά και για το θάνατό τους προκύπτουν από τις εγγραφές που έχουν χαραχθεί στα επιτύμβια μνημεία αυτών των οικογενειών.
Η οικονομική παρακμή της Ερμούπολης διέκοψε τη δαπανηρή δραστηριότητα και στο κοιμητήριο, με αποτέλεσμα στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού να επικρατήσει μια λιτότερη μορφή στην αρχιτεκτονική των μνημείων.
Το κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου είναι οργανωμένο σε επτά τομείς. Oι τομείς ξεχωρίζουν στη γενική άποψη. O ξεχωριστός χώρος των μαυσωλείων έχει είσοδο στη Β.A. γωνία του. Εδώ υπάρχουν 56 μεγαλόπρεπα μαυσωλεία, που ανήκουν στις επιφανέστερες οικογένειες της Ερμούπολης και ανεγέρθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Oι αρχιτεκτονικοί τύποι και ο γλυπτός διάκοσμος προσφέρουν σημαντικά στοιχεία στην Ιστορία της Τέχνης.
Δυστυχώς δέκα μόνο από αυτά τα μνημεία φέρουν την υπογραφή των δημιουργών τους, κυρίως Ελλήνων και ιδιαίτερα Τηνίων, επηρεασμένων από το ρεύμα του κλασικισμού. Στη Σύρο είχαν εργαστήρια ο Φραγκούλης Ταλιαδούρος και ο γιος του Αντώνιος, ο Ιωάννης Φυτάλης, οι Γεώργιος και Ιωάννης Βιτάλης και ο Αλέξανδρος Γ. Βιτάλης. Στο κοιμητήριο πάντως εκτός από τους προαναφερόμενους έχουν εργαστεί και οι Νικόλαος Σπανός, Κ. Μαρμαρινός, Ν. Περάκης, Ι. Καρπάκης, και ο ιταλός A. Canessa.
Ανάμεσα στα θαυμάσια μαρμάρινα επιτάφια μνημεία του τομέα αυτού ξεχωρίζουν οι λάρνακες που έχουν χαρακτήρα καθαρά διακοσμητικό και στο κάλυμμά τους φέρουν ολόγλυφες μορφές ή αγγέλους ή σταυρούς όπως είναι το επιτύμβιο μνημείο του Βλαδίμηρου Ιω. Αντωνιάδη που στις τέσσερις πλευρές του βάθρου φέρει ανάγλυφες παραστάσεις από τη ζωή της οικογένειας και την αναγγελία του θανάτου του μικρού Βλαδίμηρο, καθώς και το επιτύμβιο μνημείο της οικογένειας Ροδοκανάκη, που στο βάθρο φέρει ανάγλυφα οικόσημα της οικογένειας. Επίσης το μνημείο της οικογένειας Αυγερινού όπως και της οικογένειας Δημητρ. Ν. Βαφιαδάκη με λάρνακες συνδυασμένες με ολόγλυφους αγγέλους ή και της οικογένειας Κορωνιού που αποτελείται από λάρνακα και ανακεκλιμμένη γυμνή μορφή, που συμβολίζει έννοιες όπως «η αιωνιότητα».
Συχνά απαντώνται Ναϊδιόσχημα μνημεία ιωνικού ή δωρικού ρυθμού ή χριστιανικού τύπου, όπως είναι ο ναΐσκος της οικογένειας Νικηφόρου Γεωργιάδη με εγχάρακτη διακόσμηση, έργο του Ι. Βιτάλη, το 1903 ή ακόμη και κυκλικοί ναΐσκοι, κατά το πρότυπο του μνημείου του Λυσικράτη στην Αθήνα, όπως ειναι οι κυκλικοί ναΐσκοι της οικογένειας Ζαννή Δ.Πετροκοκκίνου και των οικογενειών Σωτηρίου και Θεοδώρου Παγκάλου και Περικλέους Σαμίου. Oι δύο προτομές στο εσωτερικό του είναι έργα του Ι. Βιτάλη (Θ. Πάγκαλος) και του Κ.Ν. Περάκη (Ε.Π. Σαμίου), το 1932.
Kιβώρια
Ιδιαίτερη κατηγορία μνημείων αποτελούν τα κιβώρια, που είναι μικροί ναΐσκοι χωρίς τοίχους αλλά μόνο με 4 κίονες δωρικού ή ιωνικού ρυθμού, όπως το κιβώριο της οικογένειας Ελπιδ. Λαδόπουλου, όπου στο κέντρο δεσπόζει ολόγλυφος άγγελος, ενώ το βάθρο κοσμούν ανάγλυφα πορτρέτα της μελών της οικογένειας και άγγελοι. Το μνημείο, έργο του Γ. Βιτάλη αναγέρθηκε το 1894. Άλλο ένα κιβώριο ανήκει στην οικογένεια Κωνσταντίνου Τσιροπινά, όπου στο κέντρο του υπάρχει επίσης ένα άγαλμα αγγέλου.
Πάντως ο πιο συνηθισμένος τύπος μνημείων είναι οι επιτύμβιες στήλες διαφόρων τύπων που φέρουν πλούσια ανάγλυφη διακόσμηση όπως της οικογένειας Χρήστου Νικολαΐδου με ανάγλυφη γυναικεία μορφή να αγκαλιάζει την επίσης ανάγλυφη προτομή του Χρήστου Νικολαΐδη ή όπως ο αρράβδωτος κιονίσκος με την προτομή του Δημητρίου Βάτη, έργο του A. Canessa καθώς και ο οβελίσκος της οικογένειας Ν. Βαλμάδη με ανισοσκελή σταυρό που μιμείται κορμό δένδρου. Ακόμα μία επιτύμβια στήλη είναι της οικογένειας Γ.Δ. Καλλιμέρη με ανάγλυφη προτομή του Δημητρίου Καλημέρη και με σπαθί και θηκάρι και παράσταση ιστιοφόρου. Ένας εντυπωσιακός ανθοπλόκαμος διακοσμεί την επιτύμβια στήλη της οικογένειας Λουκά Κορέση. Η επιτύμβια στήλη της οικογένειας Καντζιλιέρη φέρει προτομή της Ευγενίας Καντζιλιέρη, έργο του Τήνιου γλύπτη Iω. Kαρπάκη. Ακόμη μία επιτύμβια στήλη του Ανδρέα Κοσμά. Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε τις ανάγλυφες παραστάσεις ιστιοφόρου, κλάδου, σπαθιού, σημαιών, γονυπετούς αγγέλου, λύχνου στην επιτύμβια πλάκα. Η επιτύμβια στήλη της οικογένειας Αθανασίου Κρίνου φέρει διακοσμητικό μαρμάρινο αμφορέα. Εντυπωσιακή είναι και η επιτύμβια στήλη επάνω σε εξέδρα της οικογένειας Ζωρζή Νεγρεπόντε.
Ιδιαίτερα θα πρέπει να προσέξουμε τα μνημεία με γλυπτές συνθέσεις όπως της οικογένειας Γαβριήλ Αράγκη με ανδρική προτομή και ολόγλυφους αγγέλους.
Ιδιαίτερα σημαντικές όχι μόνο για τα γλυπτά στοιχεία που διασώζουν, αλλά και για τις επιγραφές που προσφέρουν πλήθος ιστορικών πηγών, λογοτεχνικών κειμένων και στοιχείων που βοηθούν στη συγκρότηση των γενεαλογικών δένδρων, είναι οι επιτύμβιες πλάκες. Oι επιτύμβιες πλάκες βρίσκονται σε όλους τους τομείς ταυ κοιμητηρίου, ενώ υπήρχαν αρκετές και εκτός κοιμητηρίου συγκεντρωμένες στο δρόμο έξω από το Κοιμητήρια. Ελπίζουμε ότι οι εξαιρετικές αυτές δημιουργίες δεν πλακόστρωσαν αυλές και δρόμους.
Η παλαιότερη πεζή αναγραφή που σώζεται προέρχεται αχό το 1838 και το παλαιότερο επιτύμβιο επίγραμμα είναι του 1837. Όλες οι επιγραφές δινουν πολλές πληροφορίες για την επίγεια ζωή, το έργο και τις αρετές του αποθανόντος.
Eπιγράμματα
Iδιαίτερα για τα επιτύμβια επιγράμματα, πηγή έμπνευσης είναι συνήθως το δημοτικό τραγούδι και κυρίως τα μοιρολόγια. Είναι δημιουργίες γνωστών Ερμουπολιτών που συνήθιζαν να δημοσιεύουν επικήδειους λόγους, όπως φαίνεται από τσν Τύπο της εποχής. Συνήθως επικήδειους λόγους εκφωνούσαν ο Δ/ντής της Ιερατικής Σχολής Μεθόδιος Παπαναστασόπουλος, οι καθηγητές και δάσκαλοι Γ.Σουρίας, Κ. και Ι.Μαντόπουλος, Ι.Βαλέττας, Αντ.Αντωνιάδης, Μιχ.Κουτζούδης, Μάτσας και Γ.Κουιμζέλης και οι δικηγόροι Δ. Βοκοτόπουλος, Ι.Χατζηδάκης, Ιω.Δοξαράς, Αδ.Πετρίτσης, Γ.Ποσειδώνος, Κ.Ι.Πιτσιπιός κ.ά. Σίγουρα πάντως στον καθηγητή της φιλοσοφίας και πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών Φίλιππο Ιωάννου αποδίδονται τουλάχιστον δύο επιτύμβια επιγράμματα για τον Αντώνιο Κασσαβέτη και την Ελένη Γλύκα. Τις επιτύμβιες πλάκες κοσμούν πλήθος ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων και παραστάσεων: σταυροί, άγγελοι, λύχνοι, στέφανοι, ιστιοφόρα, πεταλούδες-ψυχές, εμβλήματα, βλαστοί, άκανθες, ταινίες κ.λ.π.
Πιο συγκεκριμένα στην επιτύμβια πλάκα της Ιωάννας Μπογιατζή, στον τομέα που βρίσκεται ανατολικά του χώρου των μαυσωλείων, σώζεται η ανάγλυφη παράσταση του αγγέλου καθώς η επιγραφή είχε αποξεσθεί δυστυχώς. Η επιγραφή που σώζεται όμως στην επιτύμβια πλάκα του έμπορου Νικολάου Καρδίτση από τη Σίφνο δηλώνει πολλά στοιχεία για τη ζωή του, όπως και η ανάγλυφη διακόσμηση με την προτομή του Ερμή. Δύο εξαιρετικής τέχνης ανάγλυφοι στέφανοι βρίσκονται στις επιτύμβιες πλάκες των οικογενειών Λ. Γεωργίου και Ανάργυρου Αναγνωστόπουλου, όπου η επιγραφή δίνει στοιχεία και για την οικογένεια και κυρίως για τον ίδιο τον τραπεζοκτηματία Ανάργυρο Αναγνωστόπουλο, που ήταν από τους πρώτους οιιαστές της Ερμούπολης και καταγόταν από τον Άγιο Πέτρο Κυνουρίας. Ανάγλυφη παράσταση ιπτάμενου αγγέλου κοσμεί την επιτύμβια πλάκα του επτανήσιου έμπορου Ν. Κλάδη. Πλούσια η ανάγλυφη διακόσμηση: στέφανος, σπαθί και θηκάρι, ψυχή και παράσημα, παράσταση αγγέλου, στην επιτύμβια πλάκα του Γιαννιώτη λοχαγού της δεύτερης Φάλαγγας Σπυρίδωνα Ζέρβα, που βρισκόταν έξω από το χώρο του κοιμητηρίου. Παράσταση στέφανου και χεριού που κρατά γραφίδα κοσμεί την πλάκα του εικοσαετή Χιώτη Στ. Δρόσου. Ένας ακόμη ανάγλυφος άγγελος στην επιτύμβια πλάκα του Κρητικού έμπορου Εμμανουήλ Βολανάκη. Αλλά και στην πλάκα ταυ Θεσσαλού έμπορου Γ.Δ.Αποστολίδη, ένας όρθιος λυσίκομος άγγελος θρηνεί, όπως και στην εκτός των τομέων πλάκα του επίσης εμπόρου Αντωνίου Κασσαβέτη από τη Ζαγορά. Παράσταση ιστιοφόρου κοσμεί την επιτύμβια πλάκα του ναυπηγού Σωκράτη Κρυστάλη και τα εργαλεία του επαγγέλματος την πλάκα του Χιώτη γλύπτη Φραγκούλη Ταλιαδούρου. Ανάγλυφος στέφανος και εγχάρακτες σημαίες κοσμούν την πλάκα του Εφέσιου Αντωνίου Τζιρμπίνου. Ανάγλυφα παράσημα, σπαθί-θηκάρι,άγκυρα, διαβήτης, στην εκτός των τομέων πλάκα του Ιππότη του Σωτήρος και ευπατρίδη των Ψαρών και δημοτικό σύμβουλο Ερμούπολης Δημητρίου Κάλαρη.
Ακόμη ένα ιστιοφόρο στην πλάκα του επίσης Ψαριανού, πλοιάρχου Ιωάννη Διακογιάννη, όπως και στην πλάκα ενός ακόμη θαλασσοπόρου Υδραίου Βασιλείου Καμίνη. Μια ανάγλυφη κουκουβάγια στην πλάκα του Ερμουπολίτη γιατρού Ιωάννη Ζαννή και μια παράσταση έφιππου νέου στην πλάκα της Ειρήνης Κοντογιάννη. Mία ακόμη παράσταση ιστιοφόρου στην πλάκα του Χιώτη Μιχαήλ Ποτού και τέλος η υπέεροχη γυναικεία μορφή της πλάκας του Ιωσήφ Αμοιραδάκη.
Η καταγραφή των μνημείων, όπως την παρακολουθήσατε έγινε την περίοδο 1982-1984. Ελπίζουμε η αναπόφευκτη φθορά των μνημείων να μην έχει επιφέρει οριστικές καταστροφές.
Η πρόθεση και ο κύριος στόχος ήταν να συμμετέχουμε ενεργά στη διάσωση των μνημείων της νεότερης Ελλάδας ενάντια στη φθορά του χρόνου και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Έτσι επιλέγοντας το συγκεκριμένο κοιμητήριο, που αποτελεί ένα χώρο που διασώζει ιστορικά και καλλιτεχνικά τεκμήρια της Ερμούπολης, καταλήξαμε στη λεπτομερή δημοσίευσή του, αφού τόσο τα μαυσωλεία και οι επιτύμβιες πλάκες, όσο και οι επιγραφές που έχουν χαραχθεί σ’ αυτά συμβάλλουν στην κατανόηση της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής δομής της Ερμούπολης κατά τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού.
Όταν το 1982 ξεκινήσαμε με κέφι και αγάπη για την Ερμούπολη και την ιστορία της την καταγραφή των μνημείων του Κοιμητηρίου, δεν μπορούσαμε να φανταστούμε ότι τα χρόνια θα περνούσαν τόσο γρήγορα και μόλις το 2006 θα φτάναμε εδώ για να αναφερθούμε στη δουλειά που εν τω μεταξύ κατέληξε ευτυχώς στον τόμο των «Γλυπτών μνημείων του Κοιμητηρίου του Αγίου Γεωργίου Ερμούπολης Σύρου».
Αναλυτικά αναφερθήκαμε στην τοπογραφία του Κοιμητηρίου, την αρχιτεκτονική των μνημείων, το γλυπτό διάκοσμο, τις επιγραφές, τα βιογραφικά στοιχεία των γλυπτών. Ακόμη η συγκρότηση των γενεαλογικών δένδρων των οικογενειών, όπου και όσο ήταν αυτό δυνατό καθώς και η δημιουργία πολλών ευρετηρίων (ονόματα, τόποι, επαγγέλματα, αίτια θανάτου κ.λ.π.) βοηθούν στην κατανόηση της κοινωνικο-οικονομικής ιστορίας της Ερμούπολης.
Γενεαλογικά δέντρα
Ιδιαίτεροι τα γενεαλογικά δένδρα των οικογενειών που προέκυψαν από τα στοιχεία των επιγραφών, συμπληρωμένα από το Αρχειο του Κοιμητηρίου του Δήμου Ερμούπολης, από τον Τύπο της εποχής, αλλά και από προφορικές πληροφορίες όσων θέλησαν να βοηθήσουν στην έρευνα αυτή αποτελούν πολύτιμο υλικό στην αναζήτηση των προγόνων πολλών Ερμουπολιτών. Σε πολλά υπάρχουν αρκετές αμφισβητήσεις και προβληματισμοί, όμως αποτελούν τη βάση για περαιτέρω μελέτη και έρευνα των ενδιαφερομένων. Για περαιτέρω μελέτη και έρευνα προσφέρεται άλλωστε ολόκληρη η έκδοση αυτή, από πολλές απόψεις. Η στατιστική, η ιστορία, η ιστορία της Τέχνης, η κοινωνιολογία κ.λ.π. μπορούν να αντλήσουν στοιχεία που τις αφορούν.
Η προσπάθεια αυτή βρήκε τότε την υποστήριξη δύο ανθρώπων των Γραμμάτων, που πραγματικά συνέβαλαν σημαντικά στην ολοκλήρωση αυτού του έργου. O πρώτος, δυστυχώς, δεν βρίσκεται κοντά μας, μήτε πρόλαβε να δει το έργο στην τελική του μορφή, πρόκειται για το γνωστό φιλόλογο Στέφανο Κουμανούδη και έτσι το ελάχιστο που μπορούσαμε να κάνουμε ήταν να αφιερώσουμε στη μνήμη του το έργο αυτό. O δεύτερος, ο δικός σας και δικός μας, υπηρέτης της τέχνης και του λόγου Μάνος Ελευθερίου. Δίχως αυτούς δεν ξέρουμε αν αυτή η εργασία θα έβλεπε το φως της δημοσιότητας.
Oι εξαιρετικές φωτογραφίες του Κώστα Μανώλη, ως αποδεικτικά στοιχεία, στόλισαν αξιοποιημένες από την ιδιαίτερη ευαισθησία του Μάνου Ελευθερίου την έκδοση αυτή. Και βέβαια οφείλουμε να αναφέρουμε τη σπάνια συνεργασία που είχαμε με τον τότε Δήμαρχο Ερμούπολης Λευτέρη Πιταούλη και το Δήμο Ερμούπολης, που ανέλαβε μαζί με το Υπουργείο Αιγαίου και τον τότε εκδοτικό οίκο Γνώση το οικονομικό βάρος της έκδοσης αυτής.
Πολλοί αυτοί που τότε βοήθησαν, φίλοι, αγαπημένοι, συνεργάτες, Συριανοί και μη. Έτσι σήμερα είμαστε ευτυχείς που έστω και μετά από είκοσι περίπου χρόνια βρισκόμαστε εδώ σε μια «διαφοροποιημένη» πόλη για να αναφερθούμε στη δουλειά του τότε αλλά κυρίως στη δουλειά που θα πρέπει να γίνει από δω και πέρα για να διασωθούν τα εξαιρετικά έργα τέχνης που «κρύβονται» στο κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου, που τελικά διατηρεί ζωντανή την ιστορία της πόλης και τα έργα των καλλιτεχνών που δούλεψαν εδώ. Oι προσπάθειες συντήρησης και αναπαλαίωσης των μνημείων θα πρέπει να ενταθούν και ο χώρος να αναδειχθεί σε ένα υπαίθριο «ιστορικό μουσείο» της κλασικιστικής περιόδου. Έτσι θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται τα κοιμητήρια παρόμοιας εμβέλειας με αυτό της Σύρου. Μία προσπάθεια που στην Ευρώπη έχει ήδη αρχίσει προ πολλού με αποτέλεσμα να προβάλλεται η τέχνη και η ιστορία του τόπου με φροντισμένα οργανωμένες μονάδες μουσειακών κοιμητηρίων, όπως για παράδειγμα το περίφημο Πιερ Λα Σεζ στο Παρίσι και τα Κοιμητήριο της Γένοβα στην Ιταλία. Το οφείλουμε στους πρώτους οικιστές της Ερμούπολης επιφανείς ή απλούς πολίτες που δούλεψαν για να μας παραδώσουν μια ιστορική πόλη με το αντάξιό της κοιμητήριο.
ΠEΠH ΓABAΛA
Προϊσταμένη Αρχείων Νομού Λακωνίας
