Η Ιστορία του Θεάτρου στην Σύρο, έλκει την καταγωγή της,
από τις Θρησκευτικές Θεατρικές Παραστάσεις των Ιησουϊτών;
Δρ. Ελπίδα Πρίντεζη-Καμπέλη
Ιστορίας Εκπαίδευσης, τοπικής Ιστορίας & Πολιτισμού
Εκπαιδευτικός, πρώην Σχολική Σύμβουλος, Συγγραφέας
Γνωρίζουμε και έχουμε σαφείς ενδείξεις, στις αρχειακές και βιβλιογραφικές πηγές, ότι γίνονταν Θρησκευτικές Θεατρικές Παραστάσεις στα σχολεία και των Καπουτσίνων και των Ιησουιτών στη Σύρο. Άλλωστε το Θέατρο ανήκε στην μεθοδολογία τους, ως μια από τις διδακτικές ασκήσεις τους, για να αποκτούν οι μαθητές την ικανότητα, να εκτίθενται δημόσια, δεξιότητα απαραίτητη για έναν ιεροκήρυκα. Αλλά δεν έχουν διασωθεί λεπτομερή αποδεικτικά στοιχεία, για αυτές τις παραστάσεις, όπως ονόματα Θεατρικών έργων, ονόματα συντελεστών μιας παράστασης, σαφή τόπο και χρόνο, όπου παραστάθηκαν, αυτοτελή, μεγάλα Θρησκευτικά Θεατρικά έργα. Η Μονή της Νάξου αντιθέτως, έχει στο ενεργητικό της, πολλές αναφορές, από Θεατρικές παραστάσεις. Πχ. το 1628, ένα χρόνο δηλ. μετά την ίδρυση της Μονής στην Νάξο, δίδεται παράσταση στην Καπέλα Καζάτζα με θέμα: Il peccatore convertito, (Ο μετανοήσας αμαρτωλός), με παρουσία μάλιστα και Τούρκων θεατών (Παναγιωτάκης-Πούχνερ, 1999). Ίσως αυτό συνέβη, επειδή η Μονή της Νάξου, προηγήθηκε χρονικά της Σύρου, ή επειδή τον 18ο αιώνα, που λειτούργησε το σχολείο των Ιησουιτών στην Σύρο (1744-1773), είχε ατονήσει ή είχε κάπως περιοριστεί, ο ρόλος των Θρησκευτικών παραστάσεων, ή το ακόμη πιο πιθανό, δεν εντυπωσίαζαν πλέον οι διάφορες Θρησκευτικές Θεατρικές αναπαραστάσεις, της Φάτνης των Χριστουγέννων, της πορείας προς το Γολγοθά του Πάσχα, γιατί ήταν κάτι αναμενόμενο και συνηθισμένο. Έχει ακόμη αναφερθεί σκόρπια, σε γραπτές πηγές που αφορούν την Σύρο, ότι οι Ιησουΐτες ανέβαζαν Θρησκευτικές παραστάσεις στην διάρκεια του Καρναβαλιού, για να τραβήξουν την προσοχή των νέων από τις μασκαράτες, αφού το καρναβάλι εθεωρείτο παγανιστική γιορτή. (Βλ. αναλυτικά, στο Πρίντεζη-Καμπέλη, Ελπίδα, Η Ιστορία της Εκπαίδευσης στη Σύρο κατά τον 17ο-19ο αιώνα. Ερμούπολη, Σύρος 2012, αυτοέκδοση, κεφ. Σχολείο Ιησουιτών, υποκεφ. Θέατρο στα Κολλέγια των Ιησουιτών).
Ωστόσο στην Μονή της Σύρου βρέθηκαν 2 χειρόγραφα Θρησκευτικά θεατρικά έργα. Το ένα χειρόγραφο έχει τίτλο: Ο Ηρώδης ή η σφαγή των νηπίων, γραμμένο σε πεζό λόγο, γι΄ αυτό και θεωρείται πολύ σπάνιο. Είναι αγνώστου συγγραφέα και λείπουν τα εξώφυλλα του χειρόγραφου κώδικα, όπου πιθανόν να υπήρχε εκεί κάτι σπουδαίο καταγραμμένο, αλλά όμως χάθηκε. Το δεύτερο χειρόγραφο Θεατρικό έργο έχει τίτλο: Η τραγέδια του Αγίου Δημητρίου, γραμμένο σε ποιητικό λόγο. Αυτό το δεύτερο θεατρικό έργο, παραστάθηκε στην Νάξο, «Ναξία 1723 Δεκεμβρίου 29 S. N.» (S. N: stile nuovo). Αποδελτιώθηκε και μελετήθηκε από τον αείμνηστο Νικόλαο Παναγιωτάκη, ενώ μετά τον θάνατό του, ο Βάλτερ Πούχνερ ολοκλήρωσε την μελέτη και την δημοσίευσε. Αν και το έργο βρέθηκε στην Σύρο, θεωρείται ότι ανήκει στην Νάξο και ότι ο άγνωστος ποιητής της, ήταν από την Νάξο. Δυστυχώς δεν υπάρχουν καθόλου αποδεικτικά στοιχεία στο Αρχείο Ιησουιτών Σύρου, όπου βρέθηκαν και τα δύο χειρόγραφα θεατρικά έργα, που να μας γνωστοποιούν και κυρίως να τεκμηριώνουν, ότι παραστάθηκαν στην Σύρο. Μπορεί π.χ. να μην παραστάθηκαν ποτέ, γιατί συνήθως ότι γινόταν, το κατέγραφαν, ειδικά αν ήταν επιτυχημένο. Τώρα ένας γρίφος είναι, πώς βρέθηκαν τα χειρόγραφα από την Μονή της Νάξου, στην Σύρο;
– Δόθηκαν από τους Ιησουίτες της Νάξου, στην Μονή της Σύρου, για τις ανάγκες μιας Θεατρικής Παράστασης του σχολείου, σε απροσδιόριστο χρόνο;
– Μήπως όταν έκλεισε η μονή Ιησουιτών Νάξου, απλά μεταφέρθηκαν βιβλία και άλλο χρήσιμο υλικό του σχολείου τους, στην μονή της Σύρου, προτού παραδώσουν το κτίριο της Μονής Νάξου, οι Ιησουίτες στους Λαζαριστές; Πολύ πιθανόν. Δυστυχώς όμως, ο γρίφος παραμένει άλυτος. Όσον αφορά τώρα, την μελέτη και δημοσίευση του έργου της Τραγέδιας του Αγίου Δημητρίου, από τον Πούχνερ, έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: Στον πρώτο στίχο του χειρόγραφου Προλόγου, είναι γραμμένο, ότι το έργο έχει ανέβει, από την «Ακαδημία»: «Άρχοντες εδώ μ’ έπεψεν όλη η Ακαδημία …». Η «Ακαδημία Accademia», όπως προκύπτει από την δική μου μελέτη, σύμφωνα με την Ratio Studiorum, δεν ταυτιζόταν με το «Ιησουίτικο Κολλέγιο». Λειτουργούσε σε χώρο εκτός του σχολείου, όπου συναθροίζονταν καθηγητές, δάσκαλοι και μαθητές, κυρίως στις διακοπές και τις αργίες, «για να αποφεύγονται η οκνηρία και οι κακές συναναστροφές» για διαλέξεις, παρουσιάσεις, θεατρικές παραστάσεις, κλπ. (βλ. ιδίας, 2012, υποκεφ. Θέατρο στα Κολλέγια των Ιησουιτών).
Ο Πούχνερ φαίνεται πως δεν γνώριζε αυτήν την σημαντική λεπτομέρεια και ταυτίζει την Σχολή των Ιησουιτών με την «Ακαδημία». Γράφει ότι «το τάγμα των Ιησουιτών και η Σχολή τους (Ακαδημία), βρίσκονται στο επίκεντρο της προσπάθειας…» και πιθανολογεί ότι παραστάθηκε «σε κλειστή αίθουσα του κολλεγίου, («Ακαδημία» Α΄1)» (λόγω χειμώνα) (Παναγιωτάκης-Πούχνερ, 1999).
Έχω όμως και δεύτερη παρατήρηση. Στην ίδια έκδοση (Παναγιωτάκη-Πούχνερ, 1999), δημοσιεύεται έρευνα, της κ. Βαρζελιώτη, όπου σχολιάζεται ότι, ο Μαρκέτος Γιουστινιανός, που υποδύεται τον Μαξιμιανό, «είναι ιερέας, ή θα γίνει σύντομα. Η κόρη του Μαρούσα παντρεύεται…» και στην συνέχεια «… η κόρη του Δον Μαρκέτου, η Μαρούσα …» και λίγο παρακάτω: «Δύο από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους ρόλους, τους υποδύονται ιερείς. Υποψιαζόμαστε πως ήταν πατέρες Ιησουίτες». Αλλά οι ιερείς της Καθολικής εκκλησίας τηρούν αγαμία. Δεν παντρεύονται. Πόσο μάλλον οι Ιησουίτες που επιπλέον ήταν και μοναχοί. Σε καμία περίπτωση, δεν μπορεί να πιστοποιηθεί ότι, ο Μαρκέτος Γιουστινιάνης, που στο έργο είχε τον ρόλο του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, ήταν παντρεμένος, ιερέας Ιησουίτης, με οικογένεια και κόρη, όπως αναφέρεται στα συμπεράσματα της έρευνας Βαρελιώτη. Ακόμη και αν ήταν παντρεμένος και είχε χηρέψει, πάλι δεν ήταν εύκολο να γίνει ιερέας, αφού λογικά δεν θα είχε Θεολογική μόρφωση. Εκτός κι αν πριν το γάμο του είχε σπουδάσει για ιερέας και δεν ευδοκίμησε, αλλά παντρεύτηκε και… μήπως χήρεψε;; και τότε έγινε ιερέας;; Μήπως υπήρχαν δυο άτομα με το ίδιο όνομα, π.χ ξαδέλφια; Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς έχει προκύψει και χρήζει συμπληρωματικής έρευνας.
Επανερχόμαστε όμως στις Θεατρικές Παραστάσεις των Ιησουιτών στην Σύρο.
Αν και δεν έχουμε λεπτομερή στοιχεία τον 18ο αιώνα, για τις Θρησκευτικές παραστάσεις του Κολλεγίου τους στην Σύρο, όπως προαναφέραμε, ωστόσο σύμφωνα με μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν σε Θεατρικές παραστάσεις, τον 19ο και 20ο αιώνα, φαίνεται ότι οι Ιησουίτες είχαν αναπτύξει σημαντική Θεατρική δραστηριότητα, με τους νέους της Άνω Σύρου, που συναθροίζονταν στις Αδελφότητες, όπως παλιά στις Ακαδημίες. Μάλιστα εντυπωσιάζει, η διαμόρφωση ιδιαίτερης Θεατρικής Παράδοσης στην Άνω Σύρο, που δεν έχει ερευνηθεί επισταμένως, αλλά ωστόσο φαίνεται να έχει πολύ βαθιές ρίζες (βλ. Στεφάνου, 1988). Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, είναι πολύ πιθανό, η σημερινή θεατρική παράδοση και κουλτούρα στην Σύρο, με την δημιουργική δραστηριότητα τόσων πολλών ερασιτεχνικών θιάσων, να έλκει την καταγωγή της, από το Θρησκευτικό Ιησουίτικο Θέατρο.
Βιβλιογραφία
Παναγιωτάκης, Νικόλαος Μ., Πούχνερ, Βάλτερ Η Τραγέδια του Αγίου Δημητρίου, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης 1999)
Πούχνερ, Βάλτερ, Ηρώδης ή Η σφαγή των νηπίων, Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα 1997.
Πρίντεζη-Καμπέλη Ελπίδα, Η Ιστορία της Εκπαίδευσης στη Σύρο κατά τον 17ο-19ο αιώνα. Συμβολή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Σύρου, Ερμούπολη, Σύρος 2012. Αυτοέκδοση.
Στεφάνου, Ιωσήφ Ν.,«Η θεατρική παράδοση στην Άνω Σύρο», Συριανά Γράμματα, τ. 2, 1988.
