Ερμούπολη: η «πρώτη κυρία» της νεώτερης Ελλάδας

Σωτήρης Σκίπης, Πέτρος Λέων, Αγγελος Χρυσομάλλης, σε φωτογραφία των αρχών του αιώνα

Αρχιτεκτονική, Θέατρο, καλές τέχνες ήταν στην υπηρεσία της τοπικής αστικής κοινωνίας που με την παρακμή, μετανάστευσε στην Ευρώπη και την Αθήνα.

Πρωτεύουσα της βιομηχανικής επανάστασης στη χώρα μας, έδωσε λαμπρά δείγματα ενός ποιοτικού τρόπου ζωής

Στις αρχές του εικοστού αιώ­να, η Ερμούπολη, παρά το διαφαινόμενο τέλος της με­γάλης ακμής, εξακολουθεί να είναι η πολιτιστική πρω­τεύουσα της Ελλάδος. Το Θέατρο «Απόλλων», που άρχισε να λει­τουργεί το 1864, συγκεντρώνει την καλλιτεχνική και κοσμική ζωή της πόλης, ενώ και άλλα θερινά κυρίως θέατρα λειτουργούν προσφέρο­ντας ποικιλία και θέαμα σε όλη την κοινωνία. Ο Μάνος Ελευθερίου έ­χει ήδη προσφέρει υψηλές υπηρε­σίες στη γενέτειρα του και η έκδο­ση ενός ακόμη τόμου για το θέα­τρο (και την κοινωνία) της Ερμού­πολης, μας επιτρέπει να δούμε με απόλυτα αυθεντικό τρόπο (η έ­ρευνα βασίζεται κυρίως σε αποδελτίωση τεραστίου όγκου εφημερί­δων) τις αξίες, την αισθητική και το επίπεδο της ενημέρωσης μιας πο­λιτείας, που έμεινε μοναδική περί­πτωση στην ιστορία του νεοελληνι­κού κράτους.

Ο συνθέτης Διονύσιος Λαυράγκας

Κατά τον Μάνο Ελευθερίου, δύο είναι τα πολύ μεγάλα θεατρικά γε­γονότα της τριετίας 1904-1906 στην Ερμούπολη: οι παραστάσεις του θιάσου της «Νέας Σκηνής» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και του Ελληνικού Μελοδράματος του Διονυσίου Λαυράγκα.

Την τριετία αυτή, το κοινό της Ερμούπολης χειροκροτεί έκθαμβο την Κυβέλη, τη Ροζαλία Νίκα (στο θιάσο των Μιχ. Αρνιωτάκη- Αντ. Νίκα), την Αικατερίνη Βερώνη («ουδέ ψίθυρος ηκούετο εν τη αι-θούση, ουδέ στροφή του αυχένος παρετηρείτο»), τον Μήτσο Μυράτ, τον Τηλέμαχο Λεπενιώτη και πλή­θος ακόμη ηθοποιών που συμμε­τείχαν σε πολυπρόσωπες παρα­στάσεις. Στα καφενεία και τα υπαί­θρια θέατρα, η λαϊκή, κυρίως, τάξη διασκέδαζε με τα δραματικά ει­δύλλια της εποχής.

Παράλληλα, με τη θεατρική κίνη­ση, το γοητευτικό αυτό βιβλίο μάς δίνει την αίσθηση της καθημερινής ζωής. Ορισμένα ζητήματα που απα­σχόλησαν την περίοδο εκείνη τη συριανή κοινωνία φωτίζονται ιδιαί­τερα. Παρακολουθούμε μέσα από την κάλυψη του τοπικού Τύπου (και κυρίως από τις εφημερίδες «Ηλιος» και «Πατρίς» με τη λεπτοκεντημένη αρχαίζουσα γλώσσα), το χορό μεταμφιεσμένων που δόθηκε από τον κύριο και την κυρία Παύλου Νεγρεπόντη στις Απο­κριές του 1904, την επι­δημία διφθερίτιδος, το ζήτημα που προέ­κυψε από την από­λυση του καθηγητή Μιχ. Βενιέρη από το Γυμνάσιο Σύρου, την προ­άσπιση της κα­θαρεύουσας, την άφιξη των νεόνυμφων Σταματίου και Λελές Βαφειαδάκη, την εγκα­τάσταση του φωτογράφου Ι.Χ. Κόκκινου από τον Πύργο της Αν. Ρω­μυλίας, τα προβλήμα­τα με τις «κοινές» γυναίκες, την κυκλο­φορία του περιοδικού Ιατρική Πρόοδος του Ι.Α. Φουστανου, το πρόβλημα στο Νησάκι που χρησίμευε ως δημόσιο αφοδευτήριο («εις ολόκληρον εκεί­νον τον οικτρόν ε­κείνον συρφετόν, όστις δεν κατώρθωσε να εθισθή προς την ευσχημοσύνην»), την εξαίρετη περιγραφή της κηδείας της Ευγενίας Αντ. Μαυρογορδάτου (ένα κεί­μενο που προ­σφέρεται για πολλές παρατη­ρήσεις)…

Είναι τα τελευταία σκιρτήματα της παλιάς Ερμούπολης, γιατί, ό­πως σημειώνει στον πρόλογο ο Μ.Ε.: «Όλα είναι μέσα στο παιχνίδι και όλα συντηρούν τα ετοιμόρροπα χρυσά επιχρίσματα μιας δύσκολης, άνισης και επηρμένης κοινωνίας. Νέα δρομολόγια ακολουθεί και η α­στική τάξη, που αρχίζει σιγά σιγά να εγκαταλείπει την Ερμούπολη για να ζήσει ανώνυμη στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης ή να περιοριστεί στην πληκτική Αθήνα, αφήνοντας πίσω, Κύριος οίδε με πόσο καημό, όχι μόνο τα οστά των προγόνων της σ’ ένα εξαίσιο νε­κροταφείο, αλλά και την εξ αδιαι­ρέτου κληρονομιά μιας σπάνιας αρχιτεκτονικής».

Την τυπογραφική επιμέλεια του βιβλίου ανέλαβε ο Δημήτρης Παπακώστας.

Μάνος Ελευθερίου (επιμ.), Το Θέατρο στην Ερμούπολη τον Ει­κοστό Αιώνα (Θέατρο-Μουσική-Παιδεία-Κοινωνική Ζωή). Δεύτε­ρος Τόμος, 1904-7906. Εκδοση Δήμου Ερμουπόλεως, σελ. 218, δρχ. 5.500.