Επιδιορθώνοντας κυκλαδικά ειδώλια

Η έννοια της επιδιόρθωσης φθορών ή σπασιμάτων δεν ήταν καθόλου άγνωστη στους Κυκλαδίτες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιολόσχημο ειδώλιο αρ. 337.

Το αντικείμενο είχε σπάσει σε δύο κομμάτια και για να επιδιορθωθεί, ανοίχθηκαν δύο τρύπες, μία σε κάθε κομμάτι, ώστε να δεθούν μεταξύ τους με τη βοήθεια κάποιου φθαρτού υλικού που δεν σώθηκε, όπως νήμα ή δερμάτινο λουρί.

Στην περίπτωση που ένα αντικείμενο έσπαζε και ήταν αδύνατη η συγκόλλησή του, οι τεχνίτες έβρισκαν άλλες λύσεις! Το ειδώλιο αρ. 257 συνιστά μοναδική περίπτωση αρχαίας μετασκευής μετά από θραύση. Φαίνεται ότι η μορφή έσπασε στο ύψος των γονάτων και ο γλύπτης λάξευσε τα γόνατα για να σχηματίσει πέλματα και δάκτυλα, εξ ου και η μεγάλη δυσαναλογία μεταξύ κορμού και κάτω άκρων.

Υλικά

Τα λίθινα ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου κατασκευάζονταν σχεδόν αποκλειστικά από μάρμαρο. Κοιτάσματα εξαιρετικής ποιότητας λευκού μαρμάρου υπάρχουν σε αφθονία σε πολλά κυκλαδονήσια. Ωστόσο, οι ισοτοπικές αναλύσεις που έχουν γίνει μέχρι στιγμής σε μαρμάρινα αντικείμενα της περιόδου καταδεικνύουν ως κύριες πηγές τη Νάξο και την Κέρο, και σε μικρότερο βαθμό την Πάρο και την Ίο.

Κυκλαδικά ή κυκλαδικού τύπου ειδώλια κατασκευάζονταν ενίοτε και από άλλα υλικά, όπως πράσινους και μαύρους λίθους, ασβεστόλιθο, ελαφρόπετρα, λευκό τόφφο, σχιστόλιθο, πράσινο στεατίτη, όστρεα, οστά ζώων, ελεφαντόδοντο, πυριτόλιθο, μόλυβδο, χαλκό και πηλό, ενώ δεν αποκλείεται να υπήρχαν και ειδώλια από ξύλο, αν και κανένα παράδειγμα του είδους δεν έχει σωθεί. Η χρήση αυτών των υλικών οφείλεται ενδεχομένως στην έλλειψη μαρμάρου σε μία περιοχή, όπως π.χ. στην Θήρα, όπου απαντούν ειδώλια από λευκό τόφφο και υπόλευκο πηλό, ή στη μεγαλύτερη εξοικείωση των εγχώριων τεχνιτών με άλλα υλικά, όπως π.χ. στην Κρήτη, όπου απαντούν ειδώλια από ελεφαντόδοντο, πυριτόλιθο και πράσινο στεατίτη. Πάντως ειδώλια από όστρεο και από πηλό έχουν βρεθεί και σε νησιά όπως η Νάξος, όπου το μάρμαρο αφθονεί.

Εργαλεία

Η κατεργασία του υλικού γινόταν κατά κύριο λόγο με λίθινα εργαλεία. Αν και δεν υπάρχουν σαφείς μαρτυρίες για τον ακριβή εξοπλισμό του Κυκλαδίτη τεχνίτη, η σύγχρονη έρευνα σε συνδυασμό με την πειραματική αρχαιολογία έχουν δείξει ότι πιθανότατα το περισσότερα εργαλεία κατασκευάζονταν από σμύριδα. Αυτό το ιδιαιτέρως βαρύ, σκληρό και μεγάλης πυκνότητας πέτρωμα, που αφθονεί στη Νάξο, προσφερόταν για την παραγωγή εργαλείων, καθώς αρκούσε η απλή διαμόρφωση μιας σφηνοειδούς ή αιχμηρής προεξοχής σε ένα κομμάτι σμύριδας για να χρησιμοποιηθεί ως κρουστήρας (για την λάξευση του υλικού), ως οπέας (για την απόδοση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών, όπως οι κοιλότητες των οφθαλμών, ή για την διάνοιξη οπών επισκευής), ως χαρακτικό εργαλείο (για την απόδοση των εγχάρακτων λεπτομερειών) και, τέλος, ως λειαντήρας για την λείανση της επιφάνειας. Η σμυριδόσκονη ήταν, επίσης, ιδιαίτερα αποτελεσματική για την απόξεση της επιφάνειας του μαρμάρου στα πρώτα στάδια κατεργασίας του.

Άλλα εργαλεία που φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν ήταν οι λεπίδες από οψιανό και πυριτόλιθο (για την απόδοση εγχάρακτων λεπτομερειών και για την εξάλειψη των ιχνών της λείανσης) καθώς και αιχμηρές φολίδες από τα ίδια υλικά (ως οπείς). Η θηραϊκή ελαφρόπετρα, εμβαπτιζόμενη σε νερό, αποτελούσε έξοχο μέσο για την τελική στίλβωση της επιφάνειας, ενώ για τον ίδιο σκοπό μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν άμμος με νερό. Χάλκινες σμίλες, θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί για την διάνοιξη οπών και την απόδοση εγχάρακτων λεπτομερειών με μεγαλύτερη ακρίβεια σε πιο περίτεχνες μορφές, όπως οι αρπιστές ή ‘τριγωνιστές’. Ωστόσο, η μεγάλη αξία των μετάλλινων εργαλείων και η μικρή τους ανθεκτικότητα, λόγω της μεγάλης περιεκτικότητάς τους σε χαλκό, έχουν θεωρηθεί σημαντικοί ανασταλτικοί παράγοντες για την χρήση τους.

Τεχνικές

Όπως συμπεραίνουμε από τα λιγοστά ημιτελή ειδώλια που σώζονται, το κομμάτι μαρμάρου που αποτελούσε την πρώτη ύλη λαξευόταν με κρουστικά εργαλεία μέχρι να αρχίσει να αποκτά το βασικό σχήμα που επιθυμούσε ο τεχνίτης. Ακολουθούσε η αργή διαδικασία της απόξεσης με σμυριδόσκονη, που έδινε την επιθυμητή μορφή και διάσταση στα μέλη και την κεφαλή του ειδωλίου, σύμφωνα με τους κανόνες και τις αυστηρές αναλογίες που παρατηρούνται στην κυκλαδική μαρμαρογλυπτική. Στη συνέχεια η αδρή επιφάνεια λειαινόταν με προσοχή πριν αρχίσει η λεπτή δουλειά της εγχάραξης και της απόδοσης των λεπτομερειών. Στο τέλος, το ειδώλιο στιλβωνόταν για να αποκτήσει τη λεία επιφάνεια που γνωρίζουμε από τα περισσότερα παραδείγματα που διασώθηκαν έως τις μέρες μας.

Πολύ συχνά, μπορούμε να διακρίνουμε ίχνη λείανσης στην επιφάνεια των ειδωλίων, ενώ σε αρκετά παραδείγματα του «κανονικού» τύπου είναι εμφανή τα ίχνη του εργαλείου που χρησιμοποιήθηκε για την εξομάλυνση των πλευρών της εγκοπής μεταξύ των σκελών. Επίσης υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις ειδωλίων όπου είναι εμφανή τα ίχνη επισκευής.

Η κατασκευή των κυκλαδικών ειδωλίων βασιζόταν σε συγκεκριμένους κανόνες και ένα λεπτομερές σύστημα αναλογιών, που απαιτούσαν ακριβείς μετρήσεις και ιδιαίτερη δεξιοτεχνία στην εφαρμογή τους. Δεν μπορεί, λοιπόν, παρά να αποτελούσε την ενασχόληση ειδικευμένων τεχνιτών ή εργαστηρίων, που θα μετέδιδαν τη γνώση και την εμπειρία τους στους απογόνους τους – αφού πρώτα οι τελευταίοι θα εργάζονταν για αρκετά χρόνια κοντά τους ως ασκούμενοι. Κάποιοι ερευνητές έχουν επιχειρήσει να αποδώσουν ομάδες ειδωλίων παρόμοιας τεχνοτροπίας σε συγκεκριμένους τεχνίτες ή εργαστήρια που συμβατικά αποκαλούνται «καλλιτέχνες» και παίρνουν το όνομά τους από το μουσείο ή την πόλη όπου βρίσκονται τα σημαντικότερα έργα τους ή από τον ανασκαφέα που τα ανακάλυψε (π.χ. Καλλιτέχνης Γουλανδρή, Καλλιτέχνης Βερολίνου, Καλλιτέχνης Ντούμα, κ.ά.). Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, αμφισβητούν αυτές τις αποδόσεις και θεωρούν ότι οι ομοιότητες οφείλονται σε χρονολογικές ή γεωγραφικές συγγένειες.

Θα πρέπει να σημειωθεί, πάντως, ότι η γνώση μας για την τεχνική κατασκευής των κυκλαδικών ειδωλίων βασίζεται σε διάσπαρτα ευρήματα από τάφους και οικισμούς της εποχής καθώς και σε προσεκτικές παρατηρήσεις επί των ίδιων των ειδωλίων. Μέχρι στιγμής, δεν έχει εντοπιστεί κάποιος χώρος που να μπορεί να ταυτιστεί με εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής κι έτσι η οργάνωση της παραγωγής παραμένει ουσιαστικά άγνωστη.

Πηγή: cycladic.gr