Για τις επόμενες ημέρες, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, κα Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα θα σας συντροφεύσει σε ένα ταξίδι τέχνης με θέμα το θάνατο, μέσα από επτά σχετικά έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, όπως αναφέρεται στην επίσημη σελίδα της Εθνικής Πινακοθήκης στο facebook www.facebook.com/nationalgalleryathens
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΚΡΕΚΟ
Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 1567
Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 61,4χ45 εκ., υπογραμμένο στη βάση του κεντρικού κηροπηγίου: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας», Εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, Ερμούπολη, Σύρος
Η πρώτη και μοναδική μαρτυρία που έχουμε για τη ζωγραφική του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, λίγο πριν αφήσει τον γενέθλιο Χάνδακα για τη Βενετία, τέλη Δεκεμβρίου του 1566, αναφέρεται σε μια εικόνα με θέμα το θείον πάθος, ζωγραφισμένη σε χρυσό κάμπο. Ίσως επρόκειτο για μια Σταύρωση. Ήταν μια εικόνα που εκτιμήθηκε πολύ ακριβά, γεγονός που υποδηλώνει πως ο Δομήνικος σε ηλικία 25 χρόνων ήταν ήδη ένας καταξιωμένος ζωγράφος της Κρητικής Σχολής. Ποια μορφή είχαν οι εικόνες που ζωγράφιζε ο νεαρός Δομήνικος και που μπορούσαν να φτάσουν τιμές αντάξιες ενός έργου του Τιτσιάνο; Γνωρίζαμε βέβαια την εικόνα με τον Άγιο Λουκά του Μουσείου Μπενάκη, αλλά για το θέμα που μας ενδιαφέρει εδώ η Κοίμηση της Θεοτόκου, που ανακαλύφτηκε το 1983 στην ομώνυμη εκκλησία της Ερμούπολης της Σύρου, μας δίνει μια εύγλωττη απάντηση. Το θέμα της Κοίμησης της Θεοτόκου ήταν ιδιαίτερα αγαπητό στην περίοδο των Παλαιολόγων και συνήθως ζωγραφιζόταν στον δυτικό τοίχο του ναού. Ο Θεοτοκόπουλος ακολουθεί ανάλογα πρότυπα αλλά τα εμπλουτίζει με δυτικά στοιχεία, ενώ σφραγίζει τη σκηνή με το δικό του ύφος. Το σεπτό σκήνωμα της νεαρής Παρθένου είναι ξαπλωμένο σε μια πολυτελή κλίνη με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος περιβάλλουν το ιερό λείψανο στις δυο άκρες της κλίνης. Ο Χριστός απεικονίζεται στο κέντρο της σύνθεσης, καθώς σκύβει για να παραλάβει την ψυχή της μητέρας του με τη μορφή σπαργανωμένου βρέφους. Απόστολοι και μαθητές συνωθούνται δεξιά και αριστερά, εκφράζοντας τη θλίψη τους με συγκρατημένες χειρονομίες και εκφράσεις.
Η σύνθεση σχηματίζει μια πυραμίδα με κορυφή την Παναγία, που εικονίζεται ως εστεμμένη βασίλισσα των ουρανών, ένθρονη πάνω σε χρυσή νεφέλη εν μέσω χορού αγγέλων και χερουβείμ. Η παράδοση της αγίας ζώνης στον Απόστολο Θωμά από τη Θεοτόκο είναι στοιχείο που ανήκει στη δυτική εικονογραφική παράδοση, όπως και η ημισέληνος όπου στηρίζει τα πόδια της, η οποία συμβολίζει την άμωμη σύλληψη. Η στάση της Παναγίας με τον έντονο χιασμό δείχνει την εξοικείωσή του ζωγράφου με το ύφος του μανιερισμού. Το φως της χρυσής νεφέλης φαίνεται να απαυγάζεται από το Άγιο Πνεύμα, που εμφανίζεται ως περιστερά, σχεδιασμένη με τολμηρή προοπτική βράχυνση. Δεν είναι τα μόνα δυτικότροπα στοιχεία στη σύνθεση, όπως έχει ήδη επισημανθεί. Τα πολυτελή κηροπήγια μπροστά στην κλίνη, και ιδιαίτερα το κεντρικό με τις τρεις Χάριτες, αντιγραμμένες από γνωστό χαρακτικό, είναι ένα δείγμα αυτής της εξεζητημένης διγλωσσίας του κρητικού καλλιτέχνη. Στη βάση του κεντρικού κηροπηγίου θα αποθέσει και την υπερήφανη αρχαιότροπη υπογραφή του: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας»• την ιδιαίτερη αυτή υπογραφή θα την ξαναβρούμε ακόμη μια φορά στη Μετάσταση της Θεοτόκου (1577-1579), ένα από τα πρώτα έργα που φιλοτεχνεί στο Τολέδο για το εικονοστάσιο του Αγίου Δομηνίκου του Παλαιού ( Art Institute, Chicago). Ίσως μάλιστα ο θεματικός ειρμός δεν είναι τυχαίος. Ακόμη πιο εύγλωττη φαίνεται η επιλογή του να εντάξει μέσα στη χρυσή νεφέλη, σχεδιάζοντάς τους μόνο με το περίγραμμα και σε δυτικό ιδίωμα, τέσσερις πανέμορφους εφηβικούς αγγέλους, που κρατούν λαμπάδες. Οι χειρονομίες, όχι μόνο των αγγέλων, αλλά και όλων των προσώπων της Κοίμησης προαγγέλλουν την άρρητη κομψότητα και χάρη της εκφραστικής γλώσσας του Γκρέκο, που σφραγίζει όλη τη δημιουργία του.
Το ήθος της αφήγησης αποπνέει έναν κλασικισμό που θα παρακολουθήσει τον ζωγράφο σε όλες του τις γεωγραφικές και στυλιστικές περιπλανήσεις. Η εγκράτεια, η βυζαντινή χαρμολύπη, αυτό που ο Άγγελος Σικελιανός ονόμαζε «μακάριο πένθος», αναφερόμενος στη ζωφόρο του Παρθενώνα και στις αρχαίες επιτύμβιες στήλες, προτείνει μια χριστιανική κάθαρση του θανάτου και σφραγίζει ολόκληρο το έργο του Θεοτοκόπουλου. Άλλωστε, για τον χριστιανό ορθόδοξο ο θάνατος αντιπροσώπευε τη λύτρωση από τις αμαρτίες, που συμβόλιζε η θυσία του Θεανθρώπου και η εις Άδου κάθοδος.
Ο ζωγράφος εικόνων όφειλε να είναι προετοιμασμένος να ερμηνεύσει σκηνές του θείου πάθους και το ραντεβού του με τον θάνατο, όχι μόνο του Ιησού αλλά και των μαρτύρων της πίστεως, ήταν συχνό. Η τυπολογία της βυζαντινής εικονογραφίας, ωστόσο, ο ιδεαλιστικός υπερβατικός και αντιρεαλιστικός χαρακτήρας της αλλά και το ήθος της ορθόδοξης παράδοσης υπαγόρευαν μια συμβολική απεικόνιση των παθών, όπου κυριαρχούσε η συγκρατημένη έκφραση του πόνου και της οδύνης. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος φτάνει στη Βενετία λίγα χρόνια μετά την ολοκλήρωση των μακροχρόνιων συνεδριάσεων της Συνόδου του Τρέντο (1545-1563), που έθετε αυστηρούς κανόνες στην εικονογραφία και τη μορφολογία των έργων με θρησκευτικά θέματα του καθολικού δόγματος. Ένα αντίτυπο αυτών των κανόνων συμπεριλαμβανόταν στη βιβλιοθήκη του Γκρέκο στο Τολέδο. Η εποχή των παγανιστικών εορτών στη ζωγραφική είχε περάσει ανεπιστρεπτί, παρόλο που η Βενετία αντιστεκόταν ακόμη. Ο Γκρέκο ήταν αναγκασμένος να προσαρμοστεί στο πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης, αφού είχε επιλέξει να εργαστεί για μια καθολική πελατεία, παρόλο που ακόμη συζητείται αν είχε τελικά ασπαστεί το δόγμα.
