Από τα ξύλινα παραπήγματα στη νεοκλασική Ερμούπολη

της Δρ. Δώρας Μονιούδη-Γαβαλά

Ιδιάζουσα είναι η περίπτωση της Ερμούπολης, της πρωτεύουσας της Σύρου, η οποία δημιουργήθηκε από πρόσφυγες που κατέφυγαν εκεί μετά την έναρξη της Επανάστασης. Η Ερμούπολη αποτέλεσε για διάστημα 60 χρόνων (1830-1890) σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου, κυριολεκτικά και μεταφορικά, το κέντρο εσωτερικού και διεθνούς εμπορίου. Ένα μικρό τοπικό κέντρο πριν από το 1820 με ελάχιστες δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης, συγκέντρωσε με την έλευση των προσφύγων κυρίως από τη Χίο και την Ανατολή μεγάλη επιχειρηματική εμπειρία και χρήμα. Οι πρόσφυγες την μετέτρεψαν σύντομα σε ένα μικρό αλλά διεθνές κέντρο διαμετακόμισης και μεταποίησης και μια λαμπρή νεοκλασική πόλη. Η οικονομική και κοινωνική ακμή είχαν τις άμεσες επιπτώσεις τους στον κατασκευασμένο χώρο. Ωστόσο, μετά το 1890, η εξέλιξη της Σύρου δείχνει τον εφήμερο χαρακτήρα της ευμάρειας και της πρωτοπορίας. Το ιστορικό του σχηματισμού της πόλης, των (δύσκολων) σχέσεων μεταξύ αυτοχθόνων και επήλυδων, της δημογραφικής και της οικονομικής ιστορίας, της αρχιτεκτονικής της έχουν παρουσιαστεί από ικανούς ερευνητές⁴⁰. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης αναδεικνύονται ορισμένα επιμέρους ζητήματα.

Τον πρώτο πυρήνα της παράλιας πόλης αποτέλεσαν τα ξύλινα παραπήγματα, για τα οποία πίνακας του 1834 των «επί προχώματι ωκοδομηθέντων κτημάτων εντός του λιμένος της Σύρας απ’ αρχής της Επαναστάσεως μέχρι της ελεύσεως της Α.Μ.» αποκαλύπτει πολύτιμα στοιχεία⁴¹. Στον πίνακα περιλαμβάνονται όσα κτήματα οικοδομήθηκαν «βαθμηδόν από την αρχήν της Επαναστάσεως άνευ αδείας της Κυβερνήσεως προ της ελεύσεως της Α.Μ.» με ονοματεπώνυμο «οικοδομήσαντος», καταμέτρηση (μήκος, πλάτος σε πήχεις, εμβαδόν σε β. τ. πήχεις), είδος της οικοδομής (χρήση, υλικά δομής) και εκτίμηση (σε δραχμές)⁴². Πρόκειται προφανώς για την καταγραφή των οικοδομημάτων πριν την έγκριση του σχεδίου προκειμένου να καταβληθεί στο δημόσιο το τίμημα. Το συνολικό εμβαδόν των οικοδομημένων γηπέδων είναι 23.080,5 β. τ. πήχεις. Τα περισσότερα οικοδομήματα καταγράφονται ως εργαστήρια και «μαγαζεία». Είναι ξύλινες κατασκευές ή μεικτές, ενώ πολλές έχουν ξύλινα παραρτήματα. Ο πίνακας αποτελεί σημαντικό τεκμήριο για την ιστορία της Ερμούπολης, παρέχοντας εκτός από τα ονόματα, το είδος των πρώτων οικημάτων της πόλης.

PINAKES-GAVALA
(Πατώντας τα βελάκια έχετε πρόσβαση στους 5 πίνακες)

Διασώζεται επίσης χάρτης (1841) όπου αποτυπώνονται τα «μωλωθέντα» εθνικά οικόπεδα⁴³ και πίνακας (1841) με το ονοματεπώνυμο των εποίκων που τα κατείχαν⁴⁴. Ο πίνακας περιλαμβάνει το εμβαδόν του οικοπέδου και του δρόμου, την αξία οικοπέδου, το είδος της οικοδομής επί του οικοπέδου. Η συνολική αξία καταγράφεται 89.377 δρχ. Οι τάξεις των γηπέδων είναι α΄, β΄, γ΄ και η αξία ανά τ. μ. 6, 4 και 3 δρχ. αντίστοιχα.

Μετά τη θεσμοθέτηση το 1837 του σχεδίου von Weiler⁴⁵ η πόλη εισέρχεται σε τροχιά οικοδόμησης με κανόνες. To 1838 επεκτείνονται στην Ερμούπολη τα ισχύοντα για την εφαρμογή του σχεδίου στην Αθήνα⁴⁶. To 1839 ρυθμίζονται με διάταγμα οι όροι αρτιότητας των οικοπέδων, τα σχετικά με τη μεταρρύθμισή τους προκειμένου να αποκτήσουν ορθογώνια διάταξη σε σχέση με τις ρυμοτομικές γραμμές του σχεδίου και τα ζητήματα αποζημιώσεων, με επέκταση των ισχυόντων στην Αθήνα⁴⁷. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1842, οι όροι αρτιότητας άλλαξαν μετά από αίτημα των κατοίκων, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το προσδιορισμένο εμβαδόν «βάλλει ισχυρά προσκόμματα ως την αναμόρφωσιν της πόλεως δια τε το στενόχωρον του τόπου και το ανώμαλον της επιφανείας ως και δια την υπέρογκον τιμήν των γηπέδων». Οι πιέσεις κατοίκων και Δήμου οδήγησαν την πολιτεία στη θεσμοθέτηση αλλαγών στα όρια αρτιότητας⁴⁸. Με πολύχρονες διαδικασίες, που είναι καταγεγραμμένες, ο συνοικισμός των ξύλινων παραπηγμάτων στην παραλία μετατρέπεται σε πόλη με λαμπρά νεοκλασικά οικοδομήματα.

Τόσο οι σχεδιαστικές όσο και οι διαδικασίες εφαρμογής διήρκεσαν για αρκετές δεκαετίες. Στο αρχικό σχέδιο έγιναν μεταγενέστερες επεκτάσεις και πολλές σημειακές τροποποιήσεις. Ο ίδιος ο αρχιτέκτων του σχεδίου επισημαίνει, λίγα χρόνια μετά την έγκρισή του, προβλήματα σε ιδιοκτησίες⁴⁹. Τις πρώτες δεκαετίες μετά την έγκριση του σχεδίου Weiler οι θεσμοθετημένες και δημοσιευμένες στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης σχεδιαστικές ρυθμίσεις είναι τοπικής σημασίας: Αφορούν την οδό Ερμού⁵⁰, τον σχηματισμό μικρής πλατείας στην παραλία⁵¹, τη διάνοιξη νέας οδού⁵², τη μείωση πλάτους οδού⁵³ κ.λπ. Οι τροποποιήσεις και επεκτάσεις πυκνώνουν μετά το 1870 και διαμορφώνουν μεγάλο για την έκταση της πόλης αριθμό, συγκρινόμενο με αντίστοιχο άλλων οικισμών. Η πολεοδομική δραστηριότητα είναι ανάλογη της οικονομικής. Πάντως τα κύρια χαρακτηριστικά διαχρονικά υπήρξαν η συνέχεια, η προσπάθεια για εφαρμογή των σχεδίων και η προώθηση των πολλών μικρής κλίμακας τροποποιήσεων μετά από συνεννοήσεις.

Οι διαδικασίες εφαρμογής προκάλεσαν διαμάχες και έφθασαν μέχρι την κατεδάφιση ακινήτων. Τα ζητήματα εκτιμήσεων προκειμένου να εξαγοραστούν από τους καταπατητές, αποζημιώσεων για την εφαρμογή του σχεδίου⁵⁴, πολεοδομικών διαφορών μεταξύ ομόρων ιδιοκτητών⁵⁵ ή μεταξύ ιδιοκτητών και του Δήμου εξελίσσονται για πολλές δεκαετίες. Στην Ερμούπολη οι θεσμοθετημένες ρυθμίσεις υλοποιούνται τόσο με ειδικά διατάγματα, όσο και με την επέκταση ισχυόντων στην Αθήνα. Σε ειδικό διάταγμα εμφανίζεται η έννοια της προσκύρωσης μη αρτίων οικοπέδων στα όμορα⁵⁶, ενώ στις απαλλοτριώσεις ιδιοκτησιών για την κατασκευή δημοτικών καταστημάτων επεκτείνονται οι διατάξεις για την Αθήνα⁵⁷.

Η Δημαρχία Ερμούπολης είχε σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις για τη διαμόρφωση της πόλης: στην έγκριση⁵⁸ και εφαρμογή των σχεδίων⁵⁹, στον ορισμό αρτιοτήτων των οικοπέδων και των πρωτίστων οδών⁶⁰. Η συμμετοχή του στη διαμόρφωση των όρων οικοδόμησης καταγράφεται πολύ πριν θεσπιστούν οι σχετικοί νόμοι για την ελληνική επικράτεια.

Οι τοπικοί αντιπρόσωποι της πολιτείας, ο δήμος και οι κάτοικοι εφαρμόζουν την πολεοδομική νομοθεσία. Οι όμοροι γείτονες για να ανακαινίσουν οικοδομές τους ή να κατασκευάσουν νέες στα οικόπεδά τους έρχονται σε συμφωνία μεταρρύθμισης των ορίων των οικοπέδων τους, προκειμένου αυτά να αποκτήσουν κάθετη διάταξη σε σχέση με τις γραμμές του σχεδίου. Πάμπολλες περιπτώσεις μεταρρύθμισης οικοπέδων είναι καταγεγραμμένες⁶¹. Η εφαρμογή του σχεδίου είναι θέμα μείζονος σημασίας. Οι άδειες οικοδομών εστιάζουν στη διαμόρφωση των εγκεκριμένων ρυμοτομικών γραμμών και του πλάτους του δρόμου. Είναι χαρακτηριστική η οικοδομική άδεια στην Ερμούπολη του 1862, με αύξοντα αριθμό 2, «τω κ.Ιω. Βαφία»: «Επιτρέπεται εις τον αναφερόμενον να οικοδομήση τηρών ακριβώς τας ευθυγραμμίας και τα πλάτη των οδών κατά το άνωθεν διάγραμμα. Υποχρεούται δε, άμα η οικοδομή φθάση εις την επιφάνειαν του εδάφους, να ειδοποιήση την διεύθυνσιν προς αναθεώρησιν των οικοδομικών γραμμών. Μετά δε το πέρας της οικοδομής την οποίαν θέλει ανεγείρει δια κανονικού σχεδίου επιθεωρημένου παρά της Διευθύνσεως, θέλει ισοπεδώσει και καθαρίσει την οδόν έμπροσθεν των νέων μετώπων της οικίας του. Τον εξώστην (μπαλκόνιον) θέλει τοποθετήσει εις ύψος 4 μ. από την επιφάνειαν της οδού. Εις τον Δήμον Ερμουπόλεως θέλει πληρώσει δια τα οποία προσλαμβάνει δημοτικά τεμάχια εκ μ. 42 50/100 μετά τον οικοδομικόν φόρον. Δεν επιτρέπεται να κατασκευάση εις τας εξωτερικάς θύρας προς την οδόν ειμή ανά μίαν βαθμίδα μαρμάρινον»⁶². Όσοι κατασκεύαζαν αυθαίρετες οικοδομές, συνήθως τμήματα που παραβίαζαν τη ρυμοτομική γραμμή,⁶³ δέχονταν καταγγελία.

Στα Αρχεία του Δήμου διασώζεται όλο το ιστορικό για την κατεδάφιση οικοδομών που εμπόδιζαν την εφαρμογή του σχεδίου, όπως της ιδιοκτησίας Θεοδώρου Ρετσίνα⁶⁴ για την οποία έγινε μειοδοτική δημοπρασία. Διασώζονται επίσης οι υποθέσεις κατεδάφισης των οικιών αδελφών Ψύχα (μερικώς)⁶⁵, Ελένης χήρας Π. Ζωντανού⁶⁶, οικιών στα Βαπόρια⁶⁷ κ.ά. Στο Αρχείο του Δήμου Ερμούπολης φυλάσσεται αριθμός φακέλων με στοιχεία τα οποία επιτρέπουν την πλήρη ανασύσταση της πολεοδομικής ιστορίας⁶⁸: την ιστορία του σχεδίου πόλης, τον βαθμό υλοποίησης και τις τροποποιήσεις, ζητήματα αρχιτεκτόνων και μηχανικών, τις άδειες οικοδόμησης, την κατασκευή των δημοτικών έργων⁶⁹, την ονοματοθεσία των δρόμων⁷⁰ κ.ά.

⁴⁰. Βλ. Ι. Τραυλός – Α. Κόκκου, Ερμούπολη. Η δημιουργία μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19ου αι., Αθήνα 1980, Α. Δρακάκης, Ιστορία του οικισμού της Ερμουπόλεως (Σύρος), 2 τ., Αθήνα 1979-1983, Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας «Νεοελληνική πόλη. Οθωμανικές κληρονομιές και ελληνικό κράτος», τ. Β΄, Αθήνα 1985, σ.579-634, Χρ. Αγριαντώνη-Α. Φενερλή, Ερμούπολη-Σύρος. Ιστορικό οδοιπορικό, Αθήνα 1999, Κ. Κόμης, Νησιωτικά. Πληθυσμιακές μετακινήσεις, Δημογραφικές ανακατατάξεις & Οικονομικές διαμορφώσεις. Από την οθωμανική περίοδο στον 20ό αιώνα, Ιωάννινα 2004, Κ. Κόμης, Σύναμμα. Κοινωνικές δομές και όψεις του Νεοελληνικού Χώρου: Πόλεις, πληθυσμιακές μετακινήσεις, Μηχανισμοί κυριαρχίας και άλλα σχετικά ζητήματα, Ιωάννινα 2007, Χρ.Αγριαντώνη-Δ. Δημητρόπουλος (επιμ.), ό. π. , Αθήνα 2008, κ.ά.
⁴¹. ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 51. Αναφορά στον συγκεκριμένο πίνακα έχει γίνει στο Ι. Τραυλός-Α. Κόκκου, ό. π., σ. 64 και Α. Φενερλή, «Νέα στοιχεία για την πρώτη εγκατάσταση των προσφύγων στην Ερμούπολη», Σύρος και Ερμούπολη: Συμβολή στην ιστορία του νησιού, 15ος-20ός αι, ό. π., σ. 77-85.
⁴². Φέρει ημερομηνία 20 Ιουνίου 1834 και υπογράφεται από τον Γενικό Έφορο Κυκλάδων Α. Αλεξόπουλο.
⁴³. ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 51.
⁴⁴. «Κατάλογος των επί της παραλίας Ερμουπόλεως μωλωθέντων εθ. Οικοπέδων κατεχομένων υπό των
υποσημειουμένων πολιτών». ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 51.
⁴⁵. Με το Β.Δ. 18 (30) Αυγ. 1837. Δεν εντοπίζεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
⁴⁶. Β.Δ. 10 (22) Φεβ. 1838, ΦΕΚ 8.
⁴⁷. Β.Δ. 2 (14) Αυγ. 1839. Μη δημοσιευμένο στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
⁴⁸. Β.Δ. 20 Νοε. (2 Δεκ. 1842), ΦΕΚ 32.
⁴⁹. Ο αρχιτέκτων Κυκλάδων Weiler σε αναφορά του με ημερομηνία 3 Αυγ. 1840 στη γαλλική γλώσσα προς τον
Δήμαρχο Ερμούπολης. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 7.
⁵⁰. Β.Δ. 23 Δεκ. (3 Ιαν. 1843), ΦΕΚ 32, 1842.
⁵¹. Β.Δ. 30 Δεκ. 1850, ΦΕΚ 1, 1851.
⁵². Με πλάτος τεσσάρων και μισού β. π. στο εσωτερικό οικοδομικού τετραγώνου μεταξύ της αιμασιάς και της οδού Ταλάντων. Β.Δ. 27 Οκτ. 1857, ΦΕΚ 40.
⁵³. Β.Δ. 10 Αυγ. 1861, ΦΕΚ 46.
⁵⁴. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 1, 2, 5, 7, 8, 10 έως 21, 26, 27, 29 έως 33, 37, 39, 42 έως 45, 48, 51, 55, 56, 96, 100, κ.λπ.
⁵⁵. ΓΑΚ, Αρχεία ν, Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 7, 8, 10 έως 20, 23, 24, 25, 30, 32, 34, 35, 40, 42, 44, 54, 56, 62, κ.λπ.
⁵⁶. Β.Δ. 20 Νοε. (2 Δεκ.) 1842, ΦΕΚ 32: «Παν οικόπεδον, το οποίον δεν έχει το ..προσδιοριζόμενον εμβαδόν ή έχει μεν το εμβαδόν, δεν έχει δε τας ρηθείσας διαστάσεις, εις μεν την πρώτην περίστασιν θεωρείται ως τεμάχιον και παραχωρείται κατ’ εκτίμησιν πραγματογνωμόνων εις τους γείτονας, εάν ο ιδιοκτήτης αυτού εντός τριών μηνών αφ’ ής ημέρας προσκληθή παρά της δημοτικής αρχής να το παραχωρήση εις τον ανήκοντα γείτονα, δεν ήθελε δυνηθή να το καταστήση οικοδομήσιμον δια της προσκτήσεως του απαιτουμένου γηπέδου, εις δε την δευτέραν περίστασιν ενεργείται μεταρρύθμισις των ορίων αυτού μετά των
γειτονικών γηπέδων. Καθ’ όσον επί των τελευταίων τούτων δεν ανηγέρθησαν ήδη οικοδομαί, άλλως παραχωρούνται εις τους γείτονας ως τεμάχια. Οσάκις τα συνεχόμενα γήπεδα είναι τεμάχια, το μεγαλύτερον τεμάχιον προσλαμβάνει έν ή πλειότερα των μικροτέρων μέχρις ού κατασταθή άρτιον. Ο προσλαμβάνων τεμάχιον υποχρεούται να αποζημιώση και την επ’ αυτού τυχούσαν οικοδομήν κατ’ εκτίμησιν».
⁵⁷. Β.Δ. 23 Δεκ. 1842 (3 Ιαν. 1843), ΦΕΚ 32,1842: «..δεν θέλουν απαλλοτριωθή της ιδιοκτησίας των, ειμή αφού προηγηθή εκτίμησις κατά τα άρθρα 25, 26, 27 του από 12 (24) Νοε. 1836 περί εκτελέσεως του σχεδίου των Αθηνών Ημετέρου Διατάγματος και ενεργηθή η αποζημίωσις εκ μέρους του δήμου είτε εις χρήματα, είτε εις ανταλλαγήν ετέρων εντός της αγοράς δημοτικών γηπέδων ίσης αξίας, κατ’ εκλογήν των ιδιοκτητών. Εις την εκτίμησιν των απαλλοτριουμένων ιδιοκτησιών δεν θέλει λαμβάνεσθαι ποσώς υπ’ όψιν η τυχούσα αύξησις της τιμής, ως εκ της εφαρμογής της νέας μεταρρυθμίσεως του σχεδίου».
⁵⁸. Όπως προκύπτει από επιστολή του δημάρχου με ημερομηνία 7 Σεπτ. 1834 προς τη βασιλική διοίκηση Σύρου, με την οποία ζητά «να μη βραδύνη επιπλέον το πολυθρύλλητον σχέδιον», όμως ζητά να κοινοποιηθεί πριν την έγκρισή του στο δημοτικό συμβούλιο για να κάνει τις τυχόν παρατηρήσεις του «..και μετριάση όσον ενδέχεται την εκ τούτου βλάβην των Δημοτών και του Δήμου». ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 9. Επίσης ζητεί την έγκριση (επέκταση) του σχεδίου στο μεσημβρινό τμήμα της πόλης, με ψηφίσματα από 17 Μαρτίου 1869 και 14 Ιανουαρίου 1860. ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 52.
⁵⁹. Η ίδια, με έγγραφο της 7ης Σεπτεμβρίου 1837 προς τους κατοίκους, γνωστοποιεί την ισχύ του από 18ης Αυγούστου 1837 Β.Δ. και διατάσσει την υποχρέωση έκδοσης οικοδομικής άδειας των προς ανέγερση οικοδομών με βάση το σχέδιο. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 9.
⁶⁰. Το 1839 το δημοτικό συμβούλιο όρισε με πράξη του ως πρωτεύουσες τις οδούς Ερμού, Αιμασιάς, Υγειονομείου, Απόλλωνος, Θεάτρου, Οδυσσέως, αγοράς, Βότσαρη, Αρτέμιδος, .., Μουσών.
⁶¹. Οι πράξεις συνήθως φέρουν τον τίτλο «Μεταρρύθμισις προς ανακαίνισιν των οικιών..», αποδεικνύοντας τη σύμπνοια των ομόρων ιδιοκτητών. Πολλές βέβαια είναι και οι περιπτώσεις αντιδικιών. ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 52.
⁶². ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 52.
⁶³. ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίων Πόλεων, φάκ. 52.
⁶⁴. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 37.
⁶⁵. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 49.
⁶⁶. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 46.
⁶⁷. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 59.
⁶⁸. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ.1 έως 200.
⁶⁹. Μεταξύ άλλων διασώζεται αναλυτικός πίνακας εκτελεσθέντων δημοτικών έργων (1870-1896). ΓΑΚ, Αρχεία
ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ. 125.
⁷⁰. ΓΑΚ, Αρχεία ν. Κυκλάδων, Αρχείο Δήμου Ερμούπολης, φάκ.41.